a

Nguyªn nh©n c¸c c¨n bÖnh l¹ vµ nh÷ng lêi c¶nh b¸o

Kh«ng ®Õn theo chu kú vµ ®Çy bÊt ngê, nh÷ng c¨n bÖnh l¹, qu¸i ¸c ®· c­íp ®i tÝnh m¹ng, tµi s¶n cña hµng triÖu con ng­êi, khiÕn cuéc chiÕn ®Êu chèng l¹i bÖnh tËt cña con ng­êi víi thiªn nhiªn ngµy cµng trë nªn "¸c liÖt". Con ng­êi ®· ®Çu t­ kh«ng biÕt bao tiÒn cña, c«ng søc cho cuéc chiÕn nµy vµ kÕt qu¶ lµ ®· cã ®­îc mét sè thµnh c«ng, nh­ ®· "hñy diÖt" ®­îc c¸c bÖnh ®Ëu mïa, dÞch h¹ch... Song, mÆc dï vËy, tùu chung l¹i tõ x­a tíi nay, viÖc t×m ra nguyªn nh©n còng nh­ ng¨n chÆn c¸c lo¹i bÖnh cã thÓ x¶y ra vµ ®· x¶y ra ®èi víi c¸c bÖnh AIDS, SARS cïng mét lo¹i bÖnh nµo ®ã cã thÓ ®Õn trong t­¬ng lai... con ng­êi vÉn lu«n thua thiªn nhiªn.

Nguyªn nh©n nh÷ng c¨n bÖnh l¹
Trong suèt chiÒu dµi lÞch sö nh©n lo¹i, ®· xuÊt hiÖn bao nhiªu c¨n bÖnh, dÞch c­íp ®i tÝnh m¹ng, tµi s¶n cña hµng tr¨m, hµng ngh×n, thËm chÝ hµng triÖu con ng­êi nh­ c¸c bÖnh lao, dÞch h¹ch, AIDS… ViÖc t×m ra nguyªn nh©n còng nh­ ph­¬ng c¸ch ch÷a trÞ nh÷ng c¨n bÖnh nµy lu«n lµ mét trong nh÷ng t©m ®iÓm chÝnh trong c¸c nghiªn cøu khoa häc. Nh­ng, d­êng nh­ con ng­êi lu«n ®i sau thiªn nhiªn, c¸c cuéc "x©m lÊn" cña con ng­êi vµo thiªn nhiªn, ph¸ ho¹i m«i tr­êng sèng cña c¸c loµi sinh vËt, vi sinh vËt vµ thËm chÝ ngay c¶ chÝnh m×nh, ®· khiÕn cho thiªn nhiªn "næi giËn" tr¶ ®òa l¹i con ng­êi. Theo nghiªn cøu cña c¸c nhµ khoa häc, hÇu hÕt c¸c virus nguy hiÓm ®Õn nay kh«ng cã thuèc ch÷a bao gåm AIDS, Ebola… cña nh÷ng ®¹i dÞch lín ®Òu cã nguån gèc tõ trong rõng. Khi con ng­êi ph¸ ho¹i rõng, s¨n b¾t, ¨n uèng v« téi v¹ c¸c loµi thó rõng ®· lµm mÊt ®i m«i tr­êng sèng cña chóng, lµm cho chóng ph¶i thay ®æi vµ thÝch nghi víi m«i tr­êng míi. NhiÒu lo¹i Virus tr­íc ®©y vèn "hiÒn lµnh" lµ thÕ, còng tõ ®ã mµ trë lªn nguy hiÓm, cã kh¶ n¨ng mang mÇm g©y bÖnh cho con ng­êi. VËy mµ trong khi Êy, con ng­êi, dï biÕt râ ®Æc tÝnh: "Toµn bé c¸c loµi virus ®Òu cã kh¶ n¨ng biÕn ®æi vµ biÕn chñng. Nh÷ng virus b×nh th­êng trong tù nhiªn kh«ng g©y bÖnh n¬i con ng­êi, cho nªn con ng­êi Ýt biÕt hoÆc hoµn toµn kh«ng cã kh¶ n¨ng ®Ó miÔn nhiÔm l¹i chóng. Khi chóng bÞ kÝch thÝch, biÕn ®æi cã thÓ g©y bÖnh sang ng­êi vµ lan truyÒn tõ ng­êi nµy sang ng­êi kh¸c th× mét "®¹i dÞch" ®· b¾t ®Çu". Vµ ®¹i dÞch nh­ AIDS lµ mét vÝ dô. Cã nguyªn nh©n ®­îc nhiÒu gi¶ thiÕt cho r»ng tr­íc kia, ®©y lµ mét lo¹i virus hiÒn lµnh sèng ë mét loµi ®éng vËt, tån t¹i d­íi mét d¹ng kh¸c, sau khi thay ®æi ®ét biÕn, do mÊt ®i m«i tr­êng sèng vèn cã trong rõng còng nh­ vËt chñ kh«ng cßn m«i tr­êng sèng khi rõng bÞ ph¸ ho¹i nghiªm träng, ®· trë thµnh HIV nguy hiÓm, nh­ chóng ®ang tån t¹i ngµy nay. §ång thêi, ®iÒu nµy còng cã lÏ lµ nguyªn nh©n s©u xa cña c¸c c¨n bÖnh SARS, cóm gµ võa g©y ra bao nçi kinh hoµng cho nh©n lo¹i võa qua.

Vµ nh÷ng lêi c¶nh b¸o

So víi mét sè bÖnh dÞch tõng diÔn ra trong lÞch sö, SARS vµ cóm gµ cã vÎ diÔn biÕn chËm h¬n, nh­ng nã vÉn lµ lêi c¶nh b¸o vÒ nh÷ng vÊn ®Ò ®Çy tÝnh th¸ch ®è cho mét trËt tù sinh häc míi trªn thÕ giíi. §ã lµ:
- TÊt c¶ c¸c biÕn ®æi cã quy m« toµn cÇu ®Òu dÉn ®Õn c¸c hËu qu¶ sinh häc. LÊy vÝ dô, nÕu ®Çu thËp niªn 1950 chØ cã 800.000 l­ît ng­êi ®i ra ngoµi ®Êt n­íc m×nh mçi n¨m, th× nay con sè nµy lµ 1,5 tØ l­ît ng­êi. KÌm theo víi ng­êi lµ virus, vi trïng vµ nhiÒu thø ®éc h¹i kh¸c. Nãi râ h¬n lµ mét ng­êi mang virus truyÒn bÖnh cã thÓ ¨n s¸ng ë Hong Kong, ¨n tèi ë Paris hoÆc ¨n s¸ng ë Lu©n §«n, ¨n tr­a ë New York (nÕu ®i b»ng m¸y bay siªu ©m Concored). Virus SARS chØ lµ tr­êng hîp míi nhÊt cña mét dÞch bÖnh ¨n theo du lÞch mét c¸ch hoµn h¶o. SÏ cßn c¸c virus nh­ vËy n÷a trong t­¬ng lai gÇn.
- ThÕ giíi vi sinh vËt kh«ng bao giê chîp m¾t. Khi loµi ng­êi tiÕp tôc x©y dùng c¸c thµnh phè lín h¬n vµ më réng c¸c ph­¬ng thøc bu«n b¸n trao ®æi toµn thÕ giíi, c¸c virus vµ vi khuÈn còng tiÕn hãa cïng víi chóng ta. Nãi c¸ch kh¸c, chóng sÏ tù t×m ra ph­¬ng c¸ch tèt h¬n ®Ó cïng “chung gi­êng” víi chóng ta. Trong 3 thËp niªn qua, cã kho¶ng 30 c¨n bÖnh míi ph¸t sinh cïng víi c¸c biÕn chuyÓn cña x· héi loµi ng­êi. NÕu chia ®Òu th× mçi n¨m cã mét mÇm bÖnh míi, lµm con ng­êi mÊt ¨n mÊt ngñ. §iÒu nµy cho thÊy, virus vµ vi khuÈn kh«ng bao giê chîp m¾t, mµ chóng lu«n lÆng lÏ t×m c¸ch chung sèng víi con ng­êi vµ nh¾c nhë chóng ta vÒ søc m¹nh cña chóng. Tuy nhiªn, cã lo¹i vi sinh vËt reo r¾c c¸i chÕt, cã lo¹i chØ lan truyÒn sù sî h·i. NÕu virus HIV lÊy ®i hµng triÖu sinh m¹ng, th× virus Ebola chØ lµm cho ng­êi ta sî. Toµn cÇu hãa vµ c¸c t¸c ®éng lªn d©n sè, m«i tr­êng, c¸ch lµm n«ng nghiÖp, ch¨m sãc y tÕ cµng t¹o c¬ héi cho c¸c vi sinh vËt tiÕn hãa thµnh c¸c d¹ng thøc khã trÞ.
- §ång minh lín nhÊt cña dÞch bÖnh chÝnh lµ nçi sî h·i cña con ng­êi: Nçi sî h·i ë ®©y lµ sî l©y bÖnh. Khi SARS xuÊt hiÖn trªn truyÒn h×nh (chø kh«ng ph¶i ë khu d©n c­), lËp tøc cã mét c¬n ho¶ng lo¹n ®i mua khÈu trang t¹i nh÷ng n­íc cã ®a sè d©n trung l­u, giµu cã. KhÈu trang y tÕ N95 víi kh¶ n¨ng ng¨n chÆn ®Õn 95% chÊt bÈn vµ kh«ng cho c¸c giät dÞch mang mÇm bÖnh ®i vµo c¬ thÓ bçng trë nªn khan hiÕm. Khi ®µi b¸o ®­a tin SARS xuÊt xø tõ Trung Quèc, lËp tøc nhiÒu ng­êi tr¸nh ®Õn c¸c nhµ hµng Trung Hoa, v× xem ®©y nh­ lµ n¬i reo r¾c mÇm bÖnh. Nçi sî h·i do sù mï mê vÒ th«ng tin, vÒ c¸ch phßng trÞ bÖnh cã t¸c h¹i rÊt lín lªn nÒn kinh tÕ thÕ giíi. Râ rµng, nçi sî h·i cßn cã t¸c h¹i h¬n chÝnh virus SARS.
- Mçi dÞch bÖnh sÏ ®o l­êng møc ®é coi träng søc khoÎ cña c«ng chóng. Trong trËn dÞch SARS, d©n chóng t¹i nh÷ng n­íc ®· vµ ®ang ph¸t triÓn coi träng søc khoÎ ®Õn nçi, hä s½n sµng hy sinh c¸c tù do c¸ nh©n nh­ tù do ®i l¹i, ®Ó phßng tr¸nh bÖnh, ®ång thêi tr¸nh t¹o ®iÒu kiÖn cho bÖnh l©y lan. ThËm chÝ t¹i Singapore, nh÷ng ng­êi bÞ t×nh nghi nhiÔm SARS chÊp nhËn ®eo thÎ c¶nh b¸o ®Ó chÝnh quyÒn dÔ kiÓm so¸t sù tu©n thñ biÖn ph¸p c¸ch ly cña hä. NhiÒu n­íc còng cã luËt chÕ tµi ®èi víi nh÷ng ng­êi bÖnh v« kû luËt. Hy sinh tù do cho søc khoÎ hÇu nh­ ®· trë thµnh thuéc tÝnh cña loµi ng­êi.
- C¸c bÖnh dÞch l¹ ®Õn kh«ng th­êng xuyªn, nh­ng ®Òu bÊt ngê: Khi ®Õn, nã lµm thay ®æi nhiÒu thø. VÝ dô, bÖnh dÞch h¹ch giÕt gÇn 1/4 d©n sè ch©u ¢u trong thÕ kû XIV vµ s¾p xÕp l¹i cÊu tróc kinh tÕ, chÝnh trÞ cña lôc ®Þa giµ; BÖnh giang mai lµ ¸c méng ®èi víi quan hÖ t×nh dôc vµo thÕ kû XVI, t¹o ra kh¸i niÖm míi vÒ t×nh dôc an toµn; Råi bÖnh ®Ëu mïa gieo r¾c kinh hoµng vµo thÕ kû XVII; BÖnh cóm còng t¹o ra nhiÒu c¸i chÕt h¬n c¶ chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø nhÊt, lóc nã võa xuÊt hiÖn. Sau khi lÊy m¹ng sèng 1% d©n sè hµnh tinh, nã míi bÞ khèng chÕ ®Ó trë thµnh “lo¹i bÖnh vÆt v·nh”. §Õn nay, SARS, mét d¹ng bÖnh gièng nh­ cóm lóc ®Çu, ®· ®Æt g¸nh nÆng trªn bé m¸y ch¨m sãc søc khoÎ toµn cÇu. Cïng víi bÖnh AIDS, nã lµm thay ®æi t­ duy cña con ng­êi vÒ sù hîp t¸c chèng bÖnh, nh­ng kh¸c víi AIDS, nã gi¸ng lªn nÒn kinh tÕ mét có ®Êm chÝ m¹ng ngay tõ lóc võa ph¸t t¸c.
- Mçi mét bÖnh dÞch lu«n ®­îc hç trî b»ng c¸c trî thñ d©y chuyÒn: SARS cã thÓ lµ triÖu chøng h« hÊp do mét lo¹i virus Corona míi g©y ra. Nh­ng nã lan réng lµ nhê sù hç trî cña nhiÒu thø, nhÊt lµ lóc con ng­êi ch­a kÞp nhËn ra sù nguy hiÓm cña nã. C¸c bÖnh viÖn lµ trî thñ ®¾c lùc nhÊt cña SARS vµo lóc ®Çu, khi nã l©y lan “tho¶i m¸i” cho c¸c nh©n viªn bÖnh viÖn, c¸c bÖnh nh©n vµ th©n nh©n. KÕ tiÕp lµ c¸c doanh nh©n hèi h¶ víi c«ng viÖc vµ ®ång thêi hèi h¶ mang mÇm bÖnh ®i ph¸t t¸n toµn cÇu. Giíi quan chøc ë Trung Quèc th× “gióp ®ì” SARS b»ng c¸ch giÊu biÖt c¨n bÖnh nµy trong suèt 4 th¸ng (tõ th¸ng 11-2002).
- Ng¨n ngõa dÞch bÖnh vÉn lµ c¸ch lµm ®¬n gi¶n nhÊt, Ýt tèn kÐm nhÊt. MÆc dï, b¸o chÝ ®­a ra nhiÒu ph­¬ng c¸ch cao siªu ®Ó phßng chèng SARS, th× c©u tr¶ lêi tr­íc tiªn vÉn lµ vÖ sinh phßng dÞch. §èi víi virus Ebola ë Trung Phi lµ thay ®æi c¸ch ch«n cÊt ng­êi chÕt, sao cho virus Ebola kh«ng ph¸t t¸n, cßn ®èi víi SARS chØ ®¬n thuÇn lµ ph¶i röa tay s¹ch sÏ, tr¸nh tiÕp xóc víi nguån bÖnh hoÆc nÕu ph¶i tiÕp xóc th× nªn ®eo khÈu trang an toµn. C¸ch ly ng­êi bÖnh còng lµ gi¶i ph¸p quan träng ®Ó khu tró virus kh«ng cho SARS ®ét biÕn.
- Kh«ng ph¶i c¸c dÞch bÖnh tÇm cì thÕ giíi ®Òu míi xuÊt hiÖn lÇn ®Çu. Dï cho, b¸o chÝ thÝch nãi vÒ sù xuÊt hiÖn cña c¸c virus míi th× thùc tÕ cho thÊy, thñ ph¹m cña c¸c ®¹i dÞch l¹i th­êng lµ nh÷ng kÎ g©y rèi kinh niªn míi ®­îc trang bÞ vò khÝ míi. NÕu nhËn ®Þnh cña c¸c nhµ khoa häc lµ ®óng th× SARS do mét l¹i virus míi trong gia ®×nh virus Corona g©y ra chøng c¶m cóm th«ng th­êng mµ con ng­êi ®· biÕt tõ l©u.
- An ninh y tÕ toµn cÇu lµ ®iÒu kh«ng t­ëng, kh«ng mét thuèc th¸nh nµo cã thÓ ®¶m b¶o an toµn 100% cho con ng­êi tr­íc bÖnh dÞch trong t×nh h×nh bïng næ du lÞch vµ giao th­¬ng mua b¸n nh­ hiÖn nay. Ngay c¶ tæ chøc Y tÕ thÕ giíi (WHO) còng cßn chËm ch¹p trong viÖc c¶nh b¸o SARS, mÆc dï WHO cã m¹ng l­íi ë kh¾p n¬i. NÕu Trung Quèc ®¸nh lõa ®­îc WHO vÒ SARS, th× nh÷ng n­íc kh¸c còng cã thÓ lõa ®­îc, nÕu muèn. V× vËy, hai kh¸i niÖm c¶nh b¸o sím vµ an ninh y tÕ, chØ cã ý nghÜa t­¬ng ®èi tuú thuéc vµo sù hîp t¸c cña c¸c n­íc.
- Con ng­êi sÏ lu«n ph¶i ch¬i trß cót b¾t víi thiªn nhiªn. Chóng ta ®· ®¹t ®­îc c¸c b­íc tiÕn v­ît bËc trong viÖc t×m hiÓu thÕ giíi vi sinh vËt. Chóng ta ®· lËp ®­îc b¶n ®å gien ng­êi vµ nhiÒu lo¹i thó kh¸c, nh­ng con ng­êi vÉn ®i sau thiªn nhiªn mét b­íc trong viÖc ®èi phã víi dÞch bÖnh. Chóng ta kh«ng biÕt dÞch bÖnh sÏ ®Õn tõ ®©u vµ ®Õn lóc nµo.