Tóm tắt:
Hợp tác xã được xác định là hình thức nòng cốt trong kinh tế tập thể. Việc phát triển kinh tế tập thể nói chung và hợp tác xã nói riêng là xu thế tất yếu trong bối cảnh hội nhập quốc tế, phù hợp với kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Luật Hợp tác xã năm 2023 ra đời (có hiệu lực từ ngày 01/7/2024 - thay thế cho Luật Hợp tác xã năm 2012) góp phần củng cố cho hoạt động của hợp tác xã. Bài viết phân tích cụ thể những điểm mới hướng vào việc hoàn thiện bản chất và phát triển thành viên của hợp tác xã được thể hiện trong Luật Hợp tác xã năm 2023.
Từ khóa: hợp tác xã, Luật Hợp tác xã, bản chất của hợp tác xã, thành viên hợp tác xã.
1. Tổng quan về Luật Hợp tác xã năm 2023
Luật Hợp tác xã (HTX) năm 2023 được Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam khóa XV, kỳ họp thứ 5 thông qua ngày 20/6/2023 (thay thế Luật HTX năm 2012), bắt đầu có hiệu lực từ ngày 01/7/2024. Luật HTX năm 2023 bao gồm 115 điều, 12 chương (tăng 51 điều, 3 chương so với Luật HTX năm 2012, trong đó có 3 chương mới là chương II (Chính sách của Nhà nước về phát triển tổ hợp tác, hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã), chương VIII (Kiểm toán hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã), chương IX (Tổ hợp tác)).
Luật HTX năm 2023 ra đời giúp tạo hành lang pháp lý thông thoáng, loại bỏ các quy định gây trở ngại gia nhập thị trường, phát triển thành viên, bảo đảm và phát huy đặc trưng, nguyên tắc cơ bản của HTX, tạo điều kiện thuận lợi để các tổ chức kinh tế hợp tác phát triển năng động, hiệu quả, bền vững, thực sự là thành phần quan trọng trong nền kinh tế với nhiều mô hình liên kết, hợp tác, trên cơ sở tôn trọng bản chất Hợp tác xã, thu hút nhiều thành phần, đối tượng tham gia vào khu vực kinh tế tập thể, giúp nâng cao thu nhập, chất lượng cuộc sống của các thành viên và góp phần thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội.
Một trong những quan điểm, chính sách được thể hiện rõ nét thông qua những điểm mới trong Luật HTX năm 2023 là việc hoàn thiện các quy định về bản chất hợp tác xã, phát triển thành viên hợp tác xã.
2. Bản chất hợp tác xã, phát triển thành viên hợp tác xã được hoàn thiện trong các quy định mới của Luật Hợp tác xã năm 2023
2.1. Luật Hợp tác xã năm 2023 tạo điều kiện, mở rộng thành viên tham gia hợp tác xã
Mặc dù trong nguyên tắc tổ chức, hoạt động theo Luật HTX năm 2012, có ghi nhận “Hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã kết nạp rộng rãi thành viên, hợp tác xã thành viên” nhưng quy định về thành viên trong Luật HTX năm 2012 còn hạn chế và cứng nhắc. Thứ nhất, điều kiện trở thành thành viên của hợp tác xã [1] phải là cá nhân, hộ gia đình, pháp nhân (quy định này đã loại đi quyền tham gia của tổ chức không có tư cách pháp nhân). Thứ hai, điều kiện về “có nhu cầu hợp tác với các thành viên và nhu cầu sử dụng sản phẩm, dịch vụ của hợp tác xã” và có “góp vốn” đã loại đi nhu cầu của những người muốn tham gia HTX với tính chất đóng góp đa dạng, hình thức khác nhau như: kinh nghiệm, đạo đức, trí tuệ, uy tín, thương hiệu.
Khoản 16, 17, 18, 19 Điều 4 Luật HTX năm 2023 giải thích về thành viên của HTX, đã phân loại thành viên HTX, liên hiệp HTX thành 3 loại: thành viên chính thức, thành viên liên kết góp vốn và thành viên liên kết không góp vốn.
Trong đó, thành viên chính thức bao gồm 3 trường hợp:
a) Thành viên góp vốn và sử dụng sản phẩm, dịch vụ của hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã;
b) Thành viên góp vốn và góp sức lao động vào hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã;
c) Thành viên góp vốn, sử dụng sản phẩm, dịch vụ và góp sức lao động vào hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã.
Còn đối với thành viên liên kết góp vốn, đây là loại thành viên chỉ góp vốn, không sử dụng sản phẩm, dịch vụ của hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã và không góp sức lao động vào hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã.
Riêng đối với thành viên liên kết không góp vốn, bao gồm:
- Thành viên không góp vốn, chỉ sử dụng sản phẩm, dịch vụ của hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã;
- Thành viên không góp vốn, chỉ góp sức lao động vào hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã;
- Thành viên không góp vốn, chỉ sử dụng sản phẩm, dịch vụ của hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã và góp sức lao động vào hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã.
Tương ứng với từng loại thành viên, Luật HTX năm 2023 quy định về quyền biểu quyết, quy định giới hạn tỷ lệ tham gia của các thành viên liên kết (về số lượng, tỷ lệ vốn tham gia) ở mức hợp lý để tránh làm biến tướng lợi dụng, trục lợi từ các chính sách ưu đãi, hỗ trợ của Nhà nước, đồng thời sửa đổi các quy định về quyền, nghĩa vụ và các quy định khác có liên quan đến thành viên để bảo đảm sự thống nhất với sự phân loại này (Điều 30, 31, 32, 36 Luật HTX năm 2023).
Như vậy, với sự thay đổi của quy định trong Luật HTX năm 2023 theo hướng tạo điều kiện, mở rộng thành viên tham gia HTX, trước hết đã đáp ứng nguyên tắc thứ 1 về sự tham gia tự nguyện và mở của tổ chức Liên minh HTX quốc tế (ICA), HTX thành lập để đáp ứng nhu cầu chung về kinh tế, văn hóa, xã hội của thành viên và thành viên có thể sử dụng dịch vụ của HTX [2]. Bên cạnh đó, quy định mới sẽ giúp thu hút được nhiều đối tượng tham gia như: doanh nghiệp, nhà khoa học, nhà đầu tư… góp vốn, góp sức, liên kết chuỗi giá trị ngay bên trong HTX, giúp HTX chủ động được đầu vào, đầu ra, chế biến, mở rộng thị trường. Hơn nữa, sẽ tạo điều kiện cho HTX phát triển nhiều loại hình hoạt động như: HTX trường học, tiểu thủ công nghiệp của người khuyết tật… HTX có thêm kênh huy động vốn từ những thành viên liên kết.
2.2. Luật Hợp tác xã năm 2023 nhấn mạnh yếu tố quan tâm đến phát triển cộng đồng của hợp tác xã
Ngay trong khái niệm hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã (khoản 7, khoản 8 Điều 4 Luật HTX năm 2023) đã có điểm thay đổi nhấn mạnh mục đích của hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã là “nhằm đáp ứng nhu cầu chung về kinh tế, văn hóa, xã hội của thành viên, góp phần xây dựng cộng đồng xã hội phát triển bền vững”. Trong khi Luật HTX năm 2012 chỉ đề cập đến nội dung phát triển bền vững cộng đồng tại khoản 7 Điều 7: “Hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã chăm lo phát triển bền vững cộng đồng thành viên, hợp tác xã thành viên và hợp tác với nhau nhằm phát triển phong trào hợp tác xã trên quy mô địa phương, vùng, quốc gia và quốc tế” mà chưa có những quy định cụ thể để triển khai nội dung này.
Luật HTX năm 2023 cụ thể hóa nguyên tắc quan tâm phát triển cộng đồng (khoản 7 Điều 8 Luật HTX năm 2023) thành các quy định cụ thể trong quyền của hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã (Điều 9 Luật HTX năm 2023), tiêu chí thụ hưởng chính sách (Điều 18 Luật HTX năm 2023), chính sách đầu tư phát triển kết cấu hạ tầng, đô thị (Điều 26 Luật HTX năm 2023)… Cụ thể, như khoản 2 Điều 26 quy định: “Chuyển giao một số công trình kết cấu hạ tầng của Nhà nước phục vụ lợi ích chung của cộng đồng cho tổ hợp tác, hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã trên địa bàn để quản lý, vận hành, duy tu, bảo dưỡng theo quy định của pháp luật.”
Với những điểm thay đổi liên quan đến việc HTX tham gia, quan tâm đến xây dựng cộng đồng xã hội phát triển bền vững đã hỗ trợ Nhà nước trong việc bảo đảm an ninh trật tự, nâng cao đời sống văn hoá tinh thần, cơ sở hạ tầng ở cộng đồng dân cư nơi có HTX hoạt động được nâng lên, đồng thời đưa đến hiệu quả lâu dài, bền vững, tác động tích cực đến sự phát triển của HTX.
2.3. Luật Hợp tác xã năm 2023 chú trọng đến nâng cao tính minh bạch trong cung cấp thông tin cho thành viên và cơ quan quản lý nhà nước
Luật HTX năm 2012 có ghi nhận nguyên tắc thành viên, hợp tác xã thành viên được cung cấp thông tin đầy đủ, kịp thời, chính xác về hoạt động sản xuất, kinh doanh, tài chính, phân phối thu nhập và những nội dung khác theo quy định của điều lệ (khoản 3 điều 7). Nội dung này cũng được ghi nhận trong quyền của thành viên, hợp tác xã thành viên trong Luật HTX năm 2012 (khoản 8 điều 14), đồng thời trong quá trình hoạt động của HTX, HTX cũng có trách nhiệm thông tin tình hình hoạt động của mình đến cơ quan nhà nước (điều 28). Tuy nhiên, những nội dung này không được quy định cụ thể, dẫn đến việc đảm bảo mục đích minh bạch thông tin cho các chủ thể có liên quan đến HTX.
Vì vậy, trong Luật HTX năm 2023 đã có những quy định mới đảm bảo nội dung này. Cụ thể, điều 13 Luật HTX năm 2023 quy định về Hệ thống thông tin quốc gia về hợp tác xã, theo đó Hệ thống thông tin quốc gia về hợp tác xã bao gồm: Cổng thông tin quốc gia về hợp tác xã; cơ sở dữ liệu về tổ hợp tác, hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã; cơ sở dữ liệu liên quan và hạ tầng kỹ thuật hệ thống. Nhà nước có chính sách hỗ trợ cho việc minh bạch thông tin thông qua một số nội dung như: việc không thu phí công bố nội dung đăng ký trên hệ thống thông tin điện tử của cơ quan đăng ký kinh doanh (khoản 2 điều 22); được hỗ trợ chuyển đổi số và ứng dụng thương mại điện tử trong sản xuất và lưu thông sản phẩm thông qua xây dựng hạ tầng công nghệ thông tin, cung cấp thiết bị đầu cuối và phần mềm, ứng dụng dùng chung; xây dựng trang thông tin điện tử và kết nối với Hệ thống thông tin quốc gia về hợp tác xã (điều 24). Điều 14 Luật HTX năm 2023 quy định việc công bố thông tin cho thành viên hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã, trong đó quy định cụ thể các thông tin cần công bố (như điều lệ, quy chế, nghị quyết…), đồng thời điều khoản cũng quy định các thông tin trên phải được niêm yết công khai tại trụ sở của hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã chậm nhất là 05 ngày làm việc kể từ ngày ban hành văn bản và được cung cấp cho thành viên khi có yêu cầu và thời gian niêm yết thông tin ít nhất 30 ngày liên tục kể từ ngày niêm yết. Bên cạnh đó, các nội dung thông tin với cơ quan quản lý nhà nước cũng được làm rõ, thực hiện chế độ báo cáo, cập nhật thông tin về tình hình hoạt động của hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã (điều 47, 48, 49).
Như vậy, với việc quy định rõ thông tin HTX phải cung cấp cho thành viên cũng như cơ quan nhà nước giúp HTX tiết kiệm chi phí và thời gian để báo cáo, đồng thời thành viên khi được cung cấp thông tin đầy đủ, chính xác, kịp thời sẽ tạo lợi ích kinh tế trực tiếp hoặc gián tiếp cho thành viên. Bên cạnh đó, việc minh bạch thông tin sẽ giúp cho cơ quan quản lý nhà nước thực hiện hiệu quả trách nhiệm của mình theo quan điểm, mục tiêu mà Nghị quyết số 20-NQ/TW về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể trong giai đoạn mới đã đặt ra.
2.4. Luật Hợp tác xã năm 2023 quy định rõ về trách nhiệm đào tạo, bồi dưỡng của hợp tác xã
Việc HTX phải đặc biệt quan tâm, thường xuyên đào tạo, bồi dưỡng cho các thành viên là nội dung được thể hiện tại nguyên tắc thứ 5 của ICA. Nguyên tắc này rất quan trọng để bảo đảm trình độ, nhận thức “bình đẳng” giữa các thành viên, gắn kết các thành viên với nhau và hoạt động này đòi hỏi phải thực hiện thường xuyên, liên tục mới có ý nghĩa. Tuy nhiên, Luật HTX năm 2012 chưa quy định chi tiết nghĩa vụ đào tạo, bồi dưỡng của HTX, vì vậy các HTX chưa thực hiện đúng nguyên tắc này, chưa quan tâm tổ chức sinh hoạt nội bộ về kiến thức HTX, dẫn tới nhiều thành viên chưa nhận thức hoặc nhận thức chưa đầy đủ các nguyên tắc và bản chất của HTX mà họ đang là chủ sở hữu, nên đã không thực hiện đầy đủ trách nhiệm cá nhân với HTX.
Trong Luật HTX năm 2023, nội dung chú trọng giáo dục, đào tạo tiếp tục được thể hiện trong nguyên tắc tổ chức quản lý, hoạt động (điều 8), nhưng để cụ thể nguyên tắc này, Luật HTX năm 2023 đã bổ sung nhiều quy định mới. Theo đó, HTX phải có trách nhiệm thường xuyên giáo dục, đào tạo, bồi dưỡng, nâng cao trình độ, tay nghề kỹ thuật cho thành viên, người lao động. Bên cạnh đó, Nhà nước cũng có các chính sách về phát triển nguồn nhân lực, trong đó có nội dung “Xây dựng, triển khai các chương trình đào tạo, bồi dưỡng nâng cao năng lực cho thành viên, người lao động làm việc trong tổ hợp tác, hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã, cơ quan quản lý nhà nước, tổ chức đại diện và các cơ quan, tổ chức có liên quan.” Đồng thời, việc được đào tạo, bồi dưỡng được ghi nhận rõ trong quyền của thành viên hợp tác xã.
Với quy định hướng đến việc đào tạo, bồi dưỡng cho thành viên, người lao động của HTX, Luật HTX năm 2023 sẽ đặt nền móng cho việc phát triển nguồn nhân lực cho sự phát triển của HTX, trình độ của đội ngũ lãnh đạo, người lao động trong HTX được nâng lên tạo hiệu quả kinh tế gián tiếp cho HTX. Việc đào tạo, giáo dục, tuyên truyền giúp tăng cường tính gắn kết giữa các thành viên trong HTX, cũng như với người dân trên địa bàn HTX hoạt động.
3. Kết luận
Những thay đổi của Luật HTX năm 2023 nhấn mạnh vào các yếu tố: mở rộng loại thành viên tham gia HTX; quan tâm phát triển cộng đồng; chú trọng nâng cao tính minh bạch trong cung cấp thông tin; đề cao trách nhiệm đào tạo, bồi dưỡng của HTX như đã phân tích, góp phần củng cố và khẳng định bản chất của HTX trong việc mở cửa cho tất cả mọi người có khả năng sử dụng dịch vụ và sẵn lòng chấp nhận trách nhiệm của thành viên, hợp tác tương trợ, giúp đỡ nhau cùng phát triển, tự chủ, tự chịu trách nhiệm, bình đẳng và dân chủ trong quản lý HTX. Thay đổi này sẽ tạo cơ sở cho việc phát triển hợp tác xã năng động, hiệu quả, bền vững như mục tiêu Đảng, Nhà nước đã đặt ra.
TÀI LIỆU TRÍCH DẪN:
[1] Quốc hội (2012). Luật Hợp tác xã số 23/2012/QH13, Khoản 1 Điều 13.
[2] ICA (2023). Cooperative identity, values and principles, 1st principle: Voluntary and open membership.
TÀI LIỆU THAM KHẢO:
- Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII (2022). Nghị quyết số 20-NQ/TW về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể trong giai đoạn mới.
- Quốc hội (2012). Luật Hợp tác xã số 23/2012/QH13.
- Quốc hội (2023). Luật Hợp tác xã số 17/2023/QH13.
- Chính phủ (2020). Nghị quyết số 134/NQ-CP, Chương trình Hành động thực hiện Kết luận số 70/KL-TW ngày 09/3/2020 của Bộ Chính trị về việc tiếp tục thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 khóa XI về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể.
- Bộ Kế hoạch và Đầu tư (2022). Báo cáo số 1132/BC-BKHĐT, Báo cáo đánh giá tác động của chính sách Luật Hợp tác xã (sửa đổi).
- ICA (2023). Cooperative identity, values & principles. Avaiable at:https://www.ica.coop/en/cooperatives/cooperative-identity/#toc-cooperative-principles.
Improving the nature and development of cooperatives’s members
under the 2013 Law on Cooperatives
LLM. Nguyen Thi Nga
Institute for Public policy and Rural Development
ABSTRACT:
Cooperatives are identified as the core form of the collective economy. The development of the collective economy in general and cooperatives in particular is an inevitable trend in international integration, in accordance with the socialist-oriented market economy. The Law on Cooperatives was approved in 2023 and will take effect on July 1, 2024, replacing the 2012 Law on Cooperatives and contributing to strengthening the performance of cooperatives. This paper specifically analyzes the new policies of the 2013 Law on Cooperatives on improving the nature and development of the members of cooperatives.
Keywords: cooperatives, the Law on Cooperatives, nature of cooperatives, member of cooperatives.
[Tạp chí Công Thương - Các kết quả nghiên cứu khoa học và ứng dụng công nghệ, Số 25 tháng 11 năm 2023]
