TÓM TẮT:
Xây dựng nhà nước pháp quyền là một xu thế tất yếu mà mỗi quốc gia đều hướng tới, trong đó vấn đề trọng tâm là hoàn thiện hệ thống pháp luật. Muốn vậy, cần thiết phải xác định đúng, chính xác nội dung các nguyên tắc của pháp luật. Các nguyên tắc pháp luật được ví như xương sống làm giá đỡ cho toàn bộ hệ thống pháp luật.
Bài viết tập trung khai thác một số vấn đề lý luận, thực trạng và đề xuất phương hướng, giải pháp hoàn thiện các nguyên tắc pháp luật đáp ứng yêu cầu xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay.
Từ khóa: Hoàn thiện, nguyên tắc, pháp luật, nhà nước pháp quyền.
1. Khái niệm nguyên tắc của pháp luật trong nhà nước pháp quyền
Mỗi hệ thống pháp luật đều được xây dựng, thiết lập dựa trên hệ các nguyên tắc pháp luật nhất định. Đó chính là những tư tưởng, chỉ đạo có tính chất xuất phát điểm, thể hiện sự toàn diện và có ý nghĩa bao quát, quyết định sự đúng đắn về nội dung, chất lượng và hiệu quả của pháp luật cũng như quá trình xây dựng, thực hiện và bảo vệ pháp luật. Các nguyên tắc pháp luật như xương sống làm giá đỡ cho toàn bộ hệ thống pháp luật[1]. Bên cạnh đó, còn có tác dụng như chất keo kết dính các bộ phận và tạo ra sự thống nhất của toàn bộ hệ thống.
Các nguyên tắc pháp luật là một bộ phận quan trọng cấu thành, có tính ổn định, bền vững, ít thay đổi hơn so với quy phạm pháp luật. Bởi ns gắn liền với bản chất của pháp luật, phản ánh những mối quan hệ giai tầng, những điều kiện kinh tế - xã hội, chính trị,… cơ bản. Chính sự ổn định của các nguyên tắc này đã tạo nên sự ổn định tương đối của hệ thống pháp luật.
Các nguyên tắc pháp luật vừa mang tính chủ quan, vừa mang tính khách quan. Bởi vì, nguyên tắc là những tư tưởng, chỉ đạo do con người đặt ra và có vai trò quan trọng trong việc định hướng xây dựng và phát triển của toàn bộ hệ thống pháp luật. Do vậy, ở những mức độ nhất định, nguyên tắc pháp luật luôn phản ánh lợi ích và thể hiện ý chí nhà nước của lực lượng cầm quyền trong xã hội. Thêm vào đó, việc đặt ra hoặc thừa nhận các nguyên tắc cũng cần phải đảm bảo sự phù hợp với mỗi thời kì phát triển và điều kiện kinh tế - xã hội.
Nguyên tắc pháp luật là một yếu tố của thượng tầng kiến trúc pháp lý nên luôn chịu sự quyết định của các điều kiện kinh tế - xã hội và cơ sở hạ tầng. Có thể thấy, ở mỗi chế độ kinh tế - xã hội khác nhau sẽ cho chúng ta hình thành một hệ các nguyên tắc pháp luật nhất định.
Như vậy, các nguyên tắc của pháp luật trong điều kiện xây dựng nhà nước pháp quyền chính là tổng thể những tư tưởng chỉ đạo cơ bản, có quan hệ chặt chẽ với nhau nhằm chỉ đạo nội dung, quá trình xây dựng, thực hiện và bảo vệ pháp luật đáp ứng những mục đích nhất định của nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay.
Các nguyên tắc của pháp luật trong nhà nước pháp quyền Việt Nam luôn được định hướng và vận dụng trong cơ chế điều chỉnh pháp luật ở tất cả các giai đoạn, từ quá trình xây dựng cho đến hoạt động thực tiễn áp dụng. Chính nhờ sự chỉ đạo của nguyên tắc này mà các quy định của pháp luật luôn có sự gắn kết chặt chẽ với nhau, tạo ra sự thống nhất nội tại của hệ thống, đem lại hiệu quả cao trong điều chỉnh các quan hệ xã hội.
Trên thực tế, việc xác định và thực hiện đúng nội dung các nguyên tắc của pháp luật sẽ làm cho hệ thống pháp luật có hiệu quả lớn, góp phần quan trọng vào thành công của công cuộc xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay. Ngược lại, việc xác định và thực hiện nội dung các nguyên tắc pháp luật không chính xác sẽ làm giảm hiệu quả, cản trở công cuộc xây dựng nhà nước pháp quyền và hội nhập quốc tế.
* Phân loại nguyên tắc của pháp luật
Trong khoa học, có nhiều cách để phân chia nguyên tắc pháp luật, tùy theo cách tiếp cận của các chủ thể. Thực tế có một số cách phân loại sau:
- Dựa vào tính chất và mục đích của các nguyên tắc, có thể chia các nguyên tắc pháp luật thành các nguyên tắc chung và các nguyên tắc đặc thù.
- Dựa vào sự phân chia theo các lĩnh vực của đời sống - xã hội thì các nguyên tắc pháp luật được chia thành các nhóm như: Nhóm nguyên tắc kinh tế; Nhóm nguyên tắc chính trị; Nhóm nguyên tắc đạo đức; Nhóm nguyên tắc xã hội; Nhóm nguyên tắc tư tưởng; Nhóm nguyên tắc pháp lý.
Ngoài ra, còn có thể dựa trên sự phân chia theo phạm vi chỉ đạo của các nguyên tắc pháp luật đối với hệ thống pháp luật hoặc theo phạm vi hoạt động của pháp luật... Tuy nhiên, cần lưu ý là mọi sự phân chia chỉ mang tính tương đối do mối quan hệ gắn kết giữa các nguyên tắc pháp luật.
2. Các nguyên tắc của pháp luật ở Việt Nam hiện nay
Thực tế ở Việt Nam, tùy thuộc sự tiếp cận của chủ thể nghiên cứu mà các nguyên tắc của pháp luật cũng được phân chia theo nhiều nhóm khác nhau. Ở góc độ bao quát dựa trên sự phân chia các nguyên tắc theo lĩnh vực của đời sống - xã hội, nguyên tắc pháp luật được chia thành các nhóm lớn như các nguyên tắc kinh tế, các nguyên tắc xã hội, các nguyên tắc chính trị, các nguyên tắc tư tưởng, các nguyên tắc đạo đức và các nguyên tắc pháp lý. Cụ thể:
Một là, nhóm nguyên tắc kinh tế của pháp luật. Trong điều kiện xây dựng nhà nước pháp quyền, các nguyên tắc kinh tế bao gồm:
- Xác lập và bảo vệ chế độ sở hữu; củng cố quan hệ sản xuất. Sự ghi nhận của pháp luật về chế độ sở hữu, thành phần kinh tế và các biện pháp để bảo vệ chế độ này. Củng cố quan hệ sản xuất với tinh thần phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước là hoàn toàn phù hợp, góp phần thiết thực vào thực hiện mục đích, chính sách kinh tế của Nhà nước, từng bước đáp ứng nhu cầu của nhân dân tốt hơn.
- Xây dựng cơ sở pháp lý bảo đảm cho cơ chế quản lý kinh tế hoạt động hiệu quả. Việc xây dựng hệ thống pháp luật ngày một hoàn thiện sẽ tạo cơ sở pháp lý vững chắc, bảo đảm cho cơ chế quản lý kinh tế vận hành có hiệu quả, các tổ chức và đơn vị kinh tế yên tâm sản xuất, kinh doanh, giải phóng sức lao động và mọi nguồn lực để tăng năng suất lao động, góp phần nâng cao đời sống của người dân.
- Thừa nhận sự tồn tại của nhiều hình thức phân phối thu nhập phù hợp với thời kì quá độ lên chủ nghĩa xã hội và xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay. Pháp luật nước ta đã có nhiều quy định hiện thực hóa nội dung trên.
- Xây dựng nền kinh tế độc lập, tự chủ trên cơ sở phát huy nội lực, chủ động và tích cực hội nhập kinh tế quốc tế. Với chính sách mở cửa và hội nhập quốc tế để phát triển, nền kinh tế Việt Nam đã và đang từng bước chịu sự tác động và có ảnh hưởng tới nền kinh tế của các nước trong khu vực cũng như trên thế giới.
- Xây dựng nguyên tắc áp dụng thành tựu khoa học - công nghệ trong phát triển kinh tế có kế hoạch, lộ trình cụ thể. Pháp luật Việt Nam ghi nhận việc phát triển khoa học và công nghệ là quốc sách hàng đầu, giữ vai trò then chốt trong sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội của đất nước… (Điều 62, Hiến pháp năm 2013). Ngoài ra, các cơ quan, tổ chức, cá nhân phải thực hành tiết kiệm, chống lãng phí, phòng, chống tham nhũng trong hoạt động kinh tế và quản lý nhà nước.
Hai là, nhóm nguyên tắc chính trị của pháp luật. Là sự thể chế hóa đường lối, chủ trương của Đảng Cộng sản Việt Nam, các nguyên tắc chính trị bao gồm:
- Nguyên tắc tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân. Đây là nội dung quan trọng của pháp luật Việt Nam hiện nay, được ghi nhận rõ ràng, cụ thể tại Điều 2, Hiến pháp năm 2013: “Tất cả quyền lực nhà nước thuộc về Nhân dân mà nền tảng là liên minh giữa giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và đội ngũ trí thức”.
- Nguyên tắc dân chủ xã hội chủ nghĩa. Nền dân chủ mà pháp luật Việt Nam ghi nhận và củng cố được thể hiện một cách toàn diện trên hầu hết các lĩnh vực của đời sống, từ kinh tế - chính trị, tư tưởng đến văn hóa, xã hội.
- Nguyên tắc bảo đảm sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam đối với Nhà nước và xã hội. Sự lãnh đạo của Đảng giữ vai trò quyết định trong xác định phương hướng tổ chức và hoạt động của Nhà nước, xã hội, định hướng việc xây dựng, thực hiện và bảo vệ pháp luật. Nó là điều kiện quyết định để nâng cao hiệu lực quản lý của Nhà nước, phát huy quyền làm chủ của nhân dân trong quá trình tham gia vào công việc của nhà nước, nâng cao hiệu lực và hiệu quả điều chỉnh của pháp luật[2].
- Hình thành các nguyên tắc tạo cơ sở pháp lý việc tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước như: Nguyên tắc quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp và kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp; nguyên tắc chủ quyền nhân dân; nguyên tắc tập trung - dân chủ; nguyên tắc pháp chế; nguyên tắc Đảng lãnh đạo; nguyên tắc bình đẳng, đoàn kết giữa các dân tộc.
Ba là, nhóm nguyên tắc xã hội của pháp luật. Trong bối cảnh xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện nay, các nguyên tắc xã hội gồm:
- Nguyên tắc công bằng: Nguyên tắc này đòi hỏi các quy định của pháp luật phải bảo đảm mọi chủ thể trong xã hội đều được đối xử một cách công bằng, bình đẳng. Quy định đó phải được tôn trọng, thực hiện nghiêm chỉnh trong thực tế.
- Nguyên tắc tôn trọng và bảo vệ quyền con người, quyền tự do, sự an toàn và lợi ích chính đáng của mỗi cá nhân, tôn trọng những giá trị nhân phẩm, đạo đức của mỗi người. Nguyên tắc này đòi hỏi pháp luật phải ghi nhận, bảo đảm quyền con người, quyền tự do của mỗi cá nhân trong giới hạn Nhà nước cho phép.
- Nguyên tắc không ngừng nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của nhân dân; tạo mọi điều kiện thuận lợi cho sự phát triển toàn diện của mỗi cá nhân. Để đảm bảo nâng cao đời sống của người lao động, pháp luật quy định mức lương tối thiểu cho người lao động theo xu hướng ngày càng tăng, phù hợp với quy luật phát triển của xã hội. Bên cạnh đó, pháp luật cũng có những biện pháp bảo đảm tạo điều kiện thuận lợi, đảm bảo an toàn cho người dân trong quá trình lao động.
- Nguyên tắc quyền và nghĩa vụ không tách rời nhau. Nguyên tắc này đòi hỏi quyền và nghĩa vụ của các chủ thể trong quan hệ pháp luật phải quy định tương ứng với nhau. Vì vậy, đòi hỏi các chủ thể khi tham gia vào bất kì quan hệ pháp luật nào, muốn được thụ hưởng các quyền của mình thì cũng phải thực hiện đầy đủ nghĩa vụ của họ đối với bên còn lại, bởi đó chính là sự bảo đảm cho quyền của chính họ.
- Nguyên tắc mọi người đều bình đẳng trước pháp luật. Nguyên tắc này tạo điều kiện thuận lợi, thúc đẩy sự hình thành một môi trường xã hội lành mạnh, tốt đẹp, không có sự khác biệt quá lớn giữa các tầng lớp dân cư, các khu vực địa lý; xây dựng một xã hội công bằng, văn minh hơn.
Bốn là, nhóm nguyên tắc đạo đức của pháp luật bao gồm:
- Bảo đảm nội dung nhân đạo xã hội chủ nghĩa. Nhân đạo xã hội chủ nghĩa có nội dung rộng lớn, triệt để, sâu sắc và cao cả nhưng cũng rất thực tế. Nó thể hiện ở tư tưởng giải phóng con người; tư tưởng tôn trọng, bảo vệ nhân phẩm và những giá trị con người; đòi hỏi có lòng căm thù đối với cái ác, kiên quyết đấu tranh chống lại áp bức bất công…. Chúng được hiện thực hóa bằng các quy định pháp luật.
- Nội dung đại đoàn kết, hòa giải, hòa hợp dân tộc. Lịch sử Việt Nam đã chứng tỏ, khi nhân dân ta đoàn kết thì chúng ta thu được thắng lợi to lớn, trái lại, khi nhân dân không đoàn kết thì “kháng chiến” không thu được thắng lợi mà “kiến quốc” cũng khó thành công[3]. Đại đoàn kết, hòa giải, hòa hợp dân tộc là những nội dung quan trọng cần được thể hiện trong các quy định của pháp luật.
- Giáo dục lòng yêu nước, trung thành với Tổ quốc, lòng tự hào dân tộc. Pháp luật Việt Nam với nhiều quy định cụ thể đã góp phần quan trọng trong giáo dục lòng yêu nước, trung thành với Tổ quốc, lòng tự hào dân tộc của mọi người dân Việt Nam.
- Đề cao luân thường, đạo lý và các thuần phong mỹ tục của dân tộc, bảo vệ các nền tảng gia đình, các giá trị xã hội.
- Giáo dục tinh thần yêu lao động, tinh thần tiết kiệm, chống lãng phí; nêu cao ý thức trách nhiệm, vai trò, bổn phận của cá nhân trước cộng đồng xã hội; giáo dục tinh thần tôn trọng và thực hiện nghiêm chỉnh quy định pháp luật, các quy tắc sinh hoạt công cộng; kiên quyết đấu tranh chống hành vi vi phạm pháp luật, vi phạm đạo đức. Những nội dung trên được quy định trong các văn bản pháp luật.
Năm là, nhóm nguyên tắc tư tưởng của pháp luật.
Trong điều kiện xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay, phương thức tác động của nguyên tắc tư tưởng của pháp luật được thực hiện bằng nhiều con đường như: Ghi nhận nội dung của các nguyên tắc tư tưởng trong pháp luật; thực hiện sự tác động có mục đích cả về góc độ pháp lý và tư tưởng lên tư duy pháp lý của chủ thể nhằm định hướng hành vi pháp lý của chủ thể khi tham gia vào quan hệ pháp luật; bảo đảm sự an toàn của các quan hệ pháp luật, hạn chế và loại bỏ các hành vi vi phạm pháp luật; từng bước khơi dậy trong mỗi người thái độ, hành vi hợp pháp, tích cực, giàu lòng yêu nước. Các nguyên tắc tư tưởng của pháp luật bao gồm: Tôn trọng những giá trị văn hóa - tư tưởng của dân tộc và thời đại; tôn trọng tự do tín ngưỡng, tự do tư tưởng; xác định thế giới quan khoa học trong pháp luật, chống quan điểm cực đoan, giáo điều, xa rời thực tiễn.
Sáu là, nhóm nguyên tắc pháp lý của pháp luật bao gồm:
- Nguyên tắc bảo đảm sự bình đẳng của mọi công dân, bảo đảm sự thống nhất giữa quyền và nghĩa vụ. Pháp luật ghi nhận sự bình đẳng giữa các công dân, các dân tộc và bảo đảm sự bình đẳng trên thực tế bằng nhiều biện pháp.
- Pháp luật cần phản ánh đầy đủ ý chí, nguyện vọng, lợi ích của nhân dân và những đòi hỏi khách quan của phương thức sản xuất xã hội chủ nghĩa; bảo đảm tính kịp thời, đồng bộ, phù hợp của hệ thống pháp luật; tính khả thi của các quy định pháp luật.
- Bảo đảm nguyên tắc nhà nước được tổ chức và hoạt động theo Hiến pháp và pháp luật, quản lý xã hội bằng Hiến pháp và pháp luật (nguyên tắc pháp chế).
- Nguyên tắc công khai, minh bạch, hài hòa hóa pháp luật. Việc mở cửa, hội nhập, đòi hỏi Nhà nước Việt Nam phải thực hiện công khai, minh bạch hóa trong hoạch định, ban hành và thực thi chính sách, pháp luật trong nhiều lĩnh vực.
3. Một số phương hướng hoàn thiện các nguyên tắc pháp luật đáp ứng yêu cầu xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay
Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa là nhà nước mà mọi tổ chức và hoạt động của nó đều phải dựa trên cơ sở của pháp luật. Chính vì thế, nói tới nhà nước pháp quyền, không thể không nói tới pháp luật và lại càng không thể không đề cao vai trò của pháp luật[4].
Pháp luật trong nhà nước pháp quyền cần phải đảm bảo một số yêu cầu cả về nội dung và hình thức. Chính những yêu cầu này sẽ ảnh hưởng, tác động đến những tư tưởng chỉ đạo nội dung của pháp luật hay chính là tác động đến các nguyên tắc của pháp luật.
Trên bình diện chung, các nguyên tắc của pháp luật có vai trò giữ vững chính trị ổn định tương đối những mối quan hệ pháp luật trong trật tự pháp lý chung, phục vụ nhiệm vụ chính trị, kinh tế - xã hội của từng thời kì phát triển, góp phần quan trọng vào việc củng cố nền tảng chính trị - kinh tế - xã hội của đất nước trong điều kiện xây dựng nhà nước pháp quyền. Bên cạnh đó, các nguyên tắc pháp luật còn tạo dựng thể chế pháp lý điều chỉnh các hoạt động hội nhập của Việt Nam một cách chủ động, bình đẳng và có lợi. Xét về bản chất, các nguyên tắc của pháp luật và quá trình hội nhập quốc tế luôn có mối quan hệ chặt chẽ, gắn bó mật thiết với nhau. Thực tế, việc hội nhập quốc tế cần phải gắn với một trong những mục tiêu chính là xây dựng thể chế pháp lý thống nhất. Với ý nghĩa đó, các nguyên tắc pháp luật có vai trò quan trọng trong việc định hướng hoạt động lập pháp, hành pháp, tư pháp, tạo hành lang pháp lý vững chắc cho hoạt động của Nhà nước.
Để hoàn thiện các nguyên tắc của pháp luật đáp ứng yêu cầu xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay và hội nhập quốc tế, cần triển khai theo hướng: Kế thừa và phát triển những nguyên tắc pháp luật truyền thống; loại bỏ một số nguyên tắc pháp luật không còn phù hợp và bổ sung nguyên tắc pháp luật mới đáp ứng đòi hỏi của điều kiện kinh tế - chính trị - xã hội hiện nay. Cụ thể:
Một là, tiếp tục củng cố, đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng trong quá trình hình thành các nguyên tắc của pháp luật. Pháp luật Việt Nam thực chất là sự cụ thể hóa các đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng Cộng sản Việt Nam trong mọi lĩnh vực của đời sống - xã hội. Do vậy, cần xác định bảo đảm sự lãnh đạo của Đảng trong xây dựng các nguyên tắc của pháp luật, hình thành nội dung quy định pháp luật là vấn đề quan trọng, có ý nghĩa quyết định.
Hai là, hoàn thiện hệ thống quy định pháp luật để tạo tiền đề, cơ sở pháp lý vững chắc cho việc thực hiện các nguyên tắc pháp luật, bảo đảm hiệu lực, hiệu quả của pháp luật trong điều chỉnh các mối quan hệ xã hội. Việc thể chế hóa các nguyên tắc pháp luật bằng quy định trong Hiến pháp và văn bản pháp luật khác sẽ giúp việc thực hiện nguyên tắc pháp luật thuận lợi, hiệu quả.
Ba là, không ngừng xây dựng và hoàn thiện các điều kiện bảo đảm để thực hiện nguyên tắc của pháp luật. Đó là bảo đảm về kinh tế, chính trị, pháp luật, nhân lực, tài chính và kĩ thuật.
Bốn là, tiếp tục xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa; chủ động, tích cực trong quá trình toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế.
Năm là, hoàn thiện các nguyên tắc pháp luật đáp ứng yêu cầu của tiến trình toàn cầu hóa, minh bạch hóa và hài hòa hóa pháp luật.
Sáu là, tiếp tục củng cố và thực hiện đoàn kết dân tộc, đoàn kết toàn dân; mở rộng dân chủ và dân chủ hóa các hoạt động nhà nước và xã hội.
4. Kết luận
Việc nghiên cứu, xác định và thực hiện các nguyên tắc pháp luật đem lại nhiều ý nghĩa to lớn, góp phần quan trọng quyết định hiệu quả của hệ thống pháp luật, sự thành công của công cuộc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và tiến trình hội nhập quốc tế ở Việt Nam hiện nay.
TÀI LIỆU THAM KHẢO:
- Chính phủ, (2013), Hiến pháp năm 2013 của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
- Bộ Tư pháp, (2014), Viện Khoa học pháp lý, Đề tài cấp Nhà nước: “Nghiên cứu mô hình xây dựng pháp luật đáp ứng yêu cầu của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong thời kì công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế”, Thành phố Hà Nội.
- Nguyễn Minh Đoan, (2006), Các nguyên tắc pháp luật xã hội chủ nghĩa Việt Nam thời kì đổi mới và hội nhập quốc tế, NXB. Tư pháp, Thành phố Hà Nội.
Perfecting legal principles in order to meet the requirements of building a socialist rule of law state in Vietnam
Ph.D Phi Thi Thanh Tuyen
Hanoi Law University
ABSTRACT:
Building a rule of law state is an indispensable trend that every country is aiming forward, in which the central issue is the improvement of the legal system. In order to do so, it is necessary to correctly and accurately define the principles of law. Legal principles are like the backbone of the entire legal system. This paper focuses on exploiting some theoretical issues and current situation, and proposing directions and solutions to perfect legal principles in order to meet the requirements of building a socialist rule of law state in Vietnam.
Keywords: Complete, principles, laws, rule of law state.
[Tạp chí Công Thương - Các kết quả nghiên cứu khoa học và ứng dụng công nghệ, Số 11, tháng 5 năm 2020]
