[eMagazine] Sản xuất thông minh bền vững: Ba rào cản Việt Nam phải vượt qua để bứt phá

Trong bối cảnh kinh tế toàn cầu dịch chuyển mạnh mẽ sang mô hình tăng trưởng xanh, tuần hoàn và dựa trên công nghệ số, sản xuất thông minh bền vững đang trở thành lựa chọn chiến lược của nhiều quốc gia. Việt Nam, với nền tảng sản xuất ngày càng mở rộng và khát vọng tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu, không nằm ngoài xu hướng này. Tuy nhiên, để tiến tới nền sản xuất thông minh theo chuẩn quốc tế, quá trình chuyển đổi ở nước ta vẫn đứng trước nhiều thách thức mang tính căn cơ.

Nhìn nhận về vấn đề này, ông Nguyễn Quân - Chủ tịch Hội Tự động hóa Việt Nam cho rằng, mặc dù quyết tâm chính trị của Việt Nam trong chuyển đổi số và đổi mới công nghệ là rất lớn, song tiến độ chuyển đổi trong thực tế vẫn chậm hơn kỳ vọng. Để tiến tới sản xuất thông minh bền vững, Việt Nam phải vượt qua ba điểm nghẽn trọng yếu: tư duy quản lý, mức độ đầu tư và chất lượng nguồn nhân lực.

Theo ông Nguyễn Quân, rào cản đầu tiên nằm ở tư duy quản lý chậm đổi mới. Đây là yếu tố có tác động trực tiếp đến việc thực thi chính sách. Dù Đảng và Nhà nước đã đề ra mục tiêu chuyển đổi số và phát triển công nghệ rất quyết liệt, nhưng ở nhiều cơ quan, cách tiếp cận vẫn duy trì theo mô hình truyền thống, thận trọng trước cái mới và thiếu động lực để thay đổi. Điều này khiến tiến độ chuyển đổi bị kéo dài, làm chậm cơ hội nắm bắt công nghệ.

Ông nhận định, đổi mới tư duy là quá trình đòi hỏi nỗ lực lớn từ đội ngũ cán bộ, bởi họ phải từ bỏ những khuôn mẫu đã quen thuộc, đồng thời tìm hiểu các mô hình quản trị và cơ chế vận hành hiện đại. Sự thiếu linh hoạt ở khâu quản lý đã khiến nhiều chính sách dù đúng nhưng chậm đi vào thực tế.

Rào cản thứ hai liên quan đến mức độ đầu tư cho chuyển đổi công nghệ, đặc biệt là đầu tư công. Trong nhiều năm, nguồn lực quốc gia vẫn ưu tiên cho phát triển hạ tầng giao thông và các lĩnh vực truyền thống. 

Trong khi đó, hạ tầng phục vụ chuyển đổi số, như trung tâm dữ liệu, nền tảng điện toán đám mây, mạng lưới cảm biến thông minh… chưa được đầu tư đầy đủ.

Việc thiếu nền tảng hạ tầng chung khiến doanh nghiệp gặp khó khi muốn ứng dụng công nghệ, đặc biệt là AI, tự động hóa và các hệ thống quản trị sản xuất tiên tiến.

Điểm nghẽn thứ ba là nguồn nhân lực số đông nhưng thiếu tinh hoa. Việt Nam hiện có lực lượng lao động công nghệ khá lớn, tuy nhiên số chuyên gia có khả năng dẫn dắt các dự án công nghệ quy mô lớn, đóng vai trò “tổng công trình sư” cho những sản phẩm mũi nhọn thì rất hạn chế. Trong các ngành công nghệ cao, việc thiếu vắng đội ngũ tiên phong khiến Việt Nam khó xây dựng được nền tảng công nghệ lõi, phụ thuộc nhiều vào công nghệ nhập khẩu, dẫn đến chi phí lớn và hạn chế năng lực tự chủ.

Bên cạnh những thách thức, sản xuất thông minh - với hạt nhân là tự động hóa thông minh và trí tuệ nhân tạo (AI) - đang mở ra cơ hội để Việt Nam rút ngắn khoảng cách với thế giới. Theo ông Nguyễn Quân, tự động hóa đóng vai trò đặc biệt quan trọng, bởi nó giúp nâng cao năng suất, ổn định chất lượng và giảm phát thải. Đây chính là những tiêu chí cốt lõi của sản xuất bền vững.

Nếu như trước đây, tự động hóa chủ yếu là các dây chuyền hoạt động theo lập trình cố định, thì ngày nay, tự động hóa được “nâng cấp” bằng AI, tạo thành hệ thống tự động hóa thông minh có khả năng dự đoán, tối ưu và ra quyết định theo thời gian thực. Công nghệ này không chỉ giúp giảm chi phí mà còn nâng cao khả năng cạnh tranh của doanh nghiệp trong bối cảnh toàn cầu hóa.

Ông đưa ví dụ về “nền kinh tế may đo”, nơi một cá nhân chỉ cần cung cấp thông số, hệ thống có thể sản xuất ra sản phẩm đúng yêu cầu, từ kích thước, chất liệu đến nguồn gốc, thậm chí cả lượng phát thải carbon. Đây là minh chứng cho khả năng cá nhân hóa sâu rộng mà AI và tự động hóa mang lại. Không chỉ sản xuất hàng loạt, công nghệ mới cho phép doanh nghiệp tạo ra sản phẩm linh hoạt nhưng vẫn tối ưu chi phí.

Tuy nhiên, để AI phát huy tối đa hiệu quả, điều kiện tiên quyết là dữ liệu.

Do đó, một nền sản xuất thông minh chỉ có thể phát triển dựa trên một hệ sinh thái dữ liệu tốt, bao gồm dữ liệu doanh nghiệp, dữ liệu ngành, dữ liệu thị trường và dữ liệu môi trường.

Các chuyên gia trong ngành nhận định, doanh nghiệp Việt Nam không hề thiếu khả năng tiếp cận công nghệ, nhưng con đường để phát triển công nghệ lõi còn dài và nhiều thử thách. Quá trình đổi mới thường phải đi qua ba bước: tiếp cận công nghệ mới, tích hợp đa công nghệ và cuối cùng là tự phát triển công nghệ lõi. Từng bước đều đòi hỏi vốn lớn, thời gian dài và đội ngũ nhân lực chất lượng cao, trong khi phần lớn doanh nghiệp Việt Nam chưa đủ điều kiện để triển khai đồng bộ.

Hơn 95% doanh nghiệp Việt Nam hiện là doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ, sức chống chịu yếu. Trong khi đó, thị trường ngày càng cạnh tranh gay gắt với sự tràn vào của hàng hóa giá rẻ từ các nước khác trong khu vực. Năng lực tài chính yếu khiến việc đầu tư máy móc thiết bị đã là nỗ lực lớn, còn khả năng làm chủ công nghệ thì gần như nằm ngoài tầm với của nhiều doanh nghiệp.

Bên cạnh đó, biến động kinh tế và địa chính trị toàn cầu như chiến tranh thương mại giữa các nước lớn đã làm đứt gãy chuỗi cung ứng, khiến doanh nghiệp khó tiếp cận nguyên vật liệu, khó xuất khẩu và khó dự đoán thị trường. Đây là rủi ro lớn đối với các quốc gia có nền công nghiệp đang phát triển như Việt Nam.

Ở góc độ chính sách, hệ thống chính sách vĩ mô của Việt Nam khá đầy đủ, nhưng khi đi vào thực thi lại phát sinh nhiều vướng mắc về đất đai, thuế, thủ tục và tín dụng. Những điểm nghẽn này khiến doanh nghiệp chậm triển khai đổi mới công nghệ, thậm chí mất cơ hội cạnh tranh.

Để phát triển sản xuất thông minh bền vững, vai trò của Nhà nước là vô cùng quan trọng. Theo Chủ tịch Hội Tự động hóa Việt Nam, Nhà nước phải làm những việc mà doanh nghiệp không thể hoặc không đủ sức làm.

Trước hết, Nhà nước cần xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia và ban hành quy chuẩn dữ liệu thống nhất. Điều này giúp tích hợp toàn bộ dữ liệu từ doanh nghiệp, cơ quan quản lý và các tổ chức xã hội. Một hệ thống dữ liệu lớn, minh bạch, đầy đủ sẽ tạo nền tảng cho AI vận hành hiệu quả và thúc đẩy chính phủ điện tử, kinh tế số.

Thứ hai, Nhà nước phải đầu tư mạnh vào hạ tầng công nghệ số. Những hạ tầng như trung tâm dữ liệu quốc gia, mạng lưới cảm biến môi trường, nền tảng AI dùng chung hoặc hạ tầng kết nối IoT quốc gia chỉ có thể được hoàn thành khi có sự đầu tư của Nhà nước. Doanh nghiệp dù cố gắng đến đâu cũng không thể tự mình xây dựng hệ thống quy mô quốc gia.

Thứ ba, Nhà nước cần có chính sách ưu đãi thực chất về thuế, tín dụng, đất đai để doanh nghiệp có thể tiếp cận công nghệ mới, hợp tác với viện, trường và các nhà khoa học. Chính sách cần tạo môi trường khuyến khích doanh nghiệp đổi mới và hỗ trợ họ làm chủ công nghệ, đặc biệt là công nghệ lõi.

Bên cạnh đó, chuyên gia đề xuất cơ chế Nhà nước đặt hàng sản phẩm chiến lược. Đây là kinh nghiệm quan trọng của nhiều quốc gia phát triển. Khi Nhà nước xác định sản phẩm nào là thiết yếu, có khả năng làm chủ trong nước và phù hợp với năng lực quốc gia, việc đặt hàng nghiên cứu, thiết kế, sản xuất sẽ tạo động lực hình thành ngành công nghệ mũi nhọn.

Dù chi phí sản xuất nội địa ban đầu có thể cao hơn nhập khẩu, song việc làm chủ công nghệ sẽ tạo khả năng tự chủ khi thị trường thế giới biến động, đồng thời giúp doanh nghiệp phát triển năng lực dài hạn.

Một yếu tố quan trọng quyết định thành công trong chuỗi cung ứng là tốc độ. Trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu, thời gian chính là lợi thế. Công nghệ mới luôn cần thời gian để hoàn thiện, nhưng nếu quá trình triển khai kéo dài, Việt Nam có thể mất cơ hội, thậm chí bị loại khỏi sân chơi ngay từ đầu.

Theo đó, đầu tư cho công nghệ phải “đến ngưỡng”, nghĩa là đủ lớn, đủ nhanh và đủ tập trung thì mới tạo ra sản phẩm cạnh tranh. Việc đầu tư dàn trải hoặc chậm trễ sẽ khiến hiệu quả thấp, lãng phí nguồn lực.

Sản xuất thông minh bền vững không chỉ là câu chuyện của công nghệ, mà còn là vấn đề về tư duy, chiến lược và sự phối hợp giữa Nhà nước - doanh nghiệp - viện, trường. Việt Nam có tiềm năng lớn, có lực lượng lao động trẻ và có tốc độ thích ứng nhanh. Nhưng để biến tiềm năng thành hiện thực, cần một cách tiếp cận mới: mạnh mẽ hơn, nhanh hơn và quyết liệt hơn.

Nếu vượt qua được ba rào cản lớn là tư duy quản lý, nguồn lực đầu tư và chất lượng nhân lực, cùng với việc tạo dựng hạ tầng số, dữ liệu quốc gia và chính sách hỗ trợ mạnh mẽ, Việt Nam hoàn toàn có cơ hội bứt phá trong kỷ nguyên sản xuất thông minh xanh và bền vững.