Hoàn thiện pháp luật về phương thức hòa giải thương mại bằng hình thức trực tuyến

Tóm tắt:

Tranh chấp thương mại có thể gây ra thiệt hại cho cả hai bên, làm giảm niềm tin của khách hàng và ảnh hưởng đến uy tín doanh nghiệp. Giải quyết tranh chấp thương mại là cần thiết để duy trì sự ổn định và phát triển trong môi trường kinh doanh. Để tăng cường hơn nữa hiệu quả của phương thức này trong bối cảnh mới, cần hoàn thiện pháp luật, đồng thời quy định rõ về hình thức giải quyết trực tuyến. Từ đó, bảo vệ quyền lợi hợp pháp, giảm thiểu chi phí và thời gian, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho các mối quan hệ thương mại bền vững.

Từ khóa: tranh chấp thương mại, hòa giải thương mại, trực tuyến, hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại.

1. Đặt vấn đề

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin, phương thức hòa giải thương mại bằng hình thức trực tuyến đã trở thành một xu hướng tất yếu, mang lại nhiều lợi ích cho các bên trong tranh chấp. Tuy nhiên, hệ thống pháp luật hiện hành vẫn còn nhiều hạn chế trong việc quy định và quản lý các hình thức hòa giải này. Những khó khăn trong việc công nhận hiệu lực của thỏa thuận hòa giải trực tuyến, cũng như vấn đề bảo mật thông tin và quyền lợi của các bên tham gia, đang đặt ra yêu cầu cấp bách về việc hoàn thiện pháp luật. Do đó, việc nghiên cứu và đề xuất các giải pháp cải cách nhằm nâng cao hiệu quả của phương thức hòa giải thương mại trực tuyến không chỉ góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế mà còn bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các bên liên quan.

2. Hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại và pháp luật về hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại

2.1. Khái niệm, đặc điểm của hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại

Dưới góc độ thuật ngữ pháp lý, tranh chấp thương mại là những mâu thuẫn (bất đồng) giữa các bên hợp tác với nhau về quyền, nghĩa vụ trong quá trình hoạt động kinh doanh thương mại. Tranh chấp thương mại là điều tất yếu trong môi trường kinh doanh phức tạp và đa dạng hiện nay. Những yếu tố như sự khác biệt trong cách hiểu, mục tiêu kinh doanh, hoặc điều kiện thị trường có thể dẫn đến bất đồng giữa các bên. Hơn nữa, sự thay đổi về luật pháp, quy định, hoặc thậm chí các yếu tố bên ngoài như khủng hoảng kinh tế, cũng có thể ảnh hưởng đến việc thực hiện hợp đồng. Đặc biệt, trong bối cảnh toàn cầu hóa, các doanh nghiệp thường phải đối mặt với sự khác biệt về văn hóa và phong tục thương mại, làm gia tăng khả năng xảy ra tranh chấp. Vì vậy, việc phát sinh tranh chấp là một phần tự nhiên của quá trình kinh doanh, phản ánh sự đa dạng và phức tạp của các mối quan hệ thương mại.

Để kịp thời giúp bảo vệ quyền lợi của các bên liên quan, giảm thiểu thiệt hại và ngăn chặn xung đột trở nên căng thẳng các tranh chấp cần được giải quyết nhanh chóng, đáp ứng các yêu cầu pháp luật; từ đó, duy trì mối quan hệ hợp tác giữa các thương nhân mà còn góp phần xây dựng một môi trường kinh doanh lành mạnh, thúc đẩy sự phát triển và đổi mới.

Hòa giải thương mại là phương thức giải quyết tranh chấp thương mại do các bên thỏa thuận và được hòa giải viên thương mại làm trung gian hòa giải hỗ trợ giải quyết tranh chấp theo quy định của pháp luật[1]. Trong những năm gần đây, đặc biệt khi thế giới chịu ảnh hưởng nặng nề của đại dịch Covid-19, bên cạnh hòa giải thương mại truyền thống thì việc thực hiện hòa giải trên các nền tảng trực tuyến cũng đã được tiến hành.

Thuật ngữ “Giải quyết tranh chấp thương mại trực tuyến” được đưa ra lần đầu bởi Tiến sĩ Colin Rule. Ông đã giới thiệu khái niệm này tại một hội thảo vào năm 1996 do tổ chức National Center for Automated Information Research tổ chức. Hoạt động giải quyết tranh chấp thương mại trực tuyến ban đầu chỉ đơn giản là áp dụng hoạt động “trực tuyến” vào các phương thức giải quyết tranh chấp như: thương lượng, hòa giải, trọng tài, bằng việc sử dụng Internet như một công cụ để thực hiện các quy trình giải quyết tranh chấp đã được thiết lập, thay vì sử dụng không gian mạng để giải quyết tranh chấp theo cách hoàn toàn mới với những thủ tục, quy trình khác biệt so với phương thức truyền thống.[2]

Như vậy “Hòa giải thương mại trực tuyến được hiểu là việc giải quyết tranh chấp bằng hòa giải thương mại mà một phần hay toàn bộ quy trình được tiến hành trực tuyến, trong đó việc xác lập thỏa thuận hòa giải, trình tự, thủ tục hòa giải và công nhận kết quả hòa giải thành sẽ có thể được tiến hành trực tuyến thông qua việc sử dụng công nghệ thông tin”. Thực chất, hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại tại tổ chức hòa giải thương mại là sự tái tạo lại mô hình hòa giải truyền thống trong môi trường điện tử.

Hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại tại tổ chức hòa giải thương mại khác với các phương thức giải quyết tranh chấp khác ở các điểm cơ bản: (1) đây là cơ chế kết hợp linh hoạt giữa các phương thức giải quyết tranh chấp truyền thống và các hỗ trợ tiện ích mà công nghệ thông tin mang lại và mang tính minh bạch cao; (2) hòa giải trực tuyến không bị giới hạn bởi biên giới quốc gia, lãnh thổ; (3) chủ thể tham gia tranh chấp được mở rộng, hòa giải trực tuyến có thêm hai bên liên quan là nhà cung cấp dịch vụ mạng và bên cung cấp dịch vụ hòa giải trực tuyến chuyên nghiệp.

2.2. Pháp luật về hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại

Pháp luật là hệ thống các quy tắc, nguyên tắc và chuẩn mực được nhà nước ban hành hoặc thừa nhận nhằm điều chỉnh hành vi của các cá nhân, tổ chức trong xã hội. Pháp luật có vai trò quan trọng trong việc duy trì trật tự xã hội, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân.

Pháp luật về hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại tạo khung pháp lý cao nhất về hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại, tạo điều kiện cho công tác giải quyết tranh chấp phát triển, đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp trong bối cảnh xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Bên cạnh đó, nó cũng nâng cao vai trò của chủ thể có thẩm quyền thông qua việc giải quyết tranh chấp một cách thống nhất; nâng cao ý thức trách nhiệm của chủ thể trong quản lý, bố trí nguồn lực, tăng cường hiện đại hóa, đẩy mạnh các khâu nghiệp vụ của công tác giải quyết tranh chấp. Ngoài ra, pháp luật về hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại ban hành đáp ứng yêu cầu hội nhập với luật pháp quốc tế, trong đó quy định rõ vai trò của hình thức giải quyết tranh chấp này, bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của thương nhân, không vi phạm hoặc trái với thông lệ quốc tế.

Pháp luật về hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại xác định các vấn đề: (1) về những tranh chấp thuộc phạm vi hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại; (2) về mức độ sử dụng yếu tố trực tuyến có thể được sử dụng trong toàn bộ quá trình hòa giải hoặc chỉ trong một giai đoạn nhất định nào đó và được kết hợp cùng với các phương thức hòa giải truyền thống; (3) về quá trình chứng minh, chứng cứ được các bên cung cấp bằng phương thức hòa giải trực tuyến; (4) về trình tự, thủ tục của hòa giải trực tuyến; (5) về các yêu cầu, đặc biệt là yêu cầu vấn đề bảo mật cũng như an toàn thông tin của hòa giải trực tuyến; (6) về thi hành kết quả hòa giải trực tuyến.

3. Thực trạng pháp luật về hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại

Với xu thế phát triển kinh tế, hội nhập quốc tế các tranh chấp thương mại giữa các thương nhân Việt Nam với nhau và cả với thương nhân nước ngoài xuất hiện nhiều và phức tạp hơn. Khoảng cách địa lý, đặc thù tính chất công việc và nhiều yếu tố khác đặt ra yêu cầu phải giải quyết các tranh chấp đó bằng cả hình thức trực tuyến chứ không chỉ bằng hình thức truyền thống như trước. Để bảo đảm giá trị pháp lý, hiệu lực hiệu quả của các phương thức giải quyết tranh chấp nói chung, hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại nói riêng cần phải xây dựng và hoàn thiện các quy định pháp luật liên quan.

Mặc dù các đã có quy định pháp luật liên quan đến giải quyết tranh chấp thông qua hòa thương mại nhưng lại thiếu các quy định điều chỉnh trực tiếp việc giải quyết tranh chấp bằng hình thức trực tuyến. Có một số quy định pháp luật liên quan đến vấn đề này nhưng nằm rải rác trong các văn bản pháp luật như: Luật Giao dịch điện tử năm 2023, Luật Thương mại năm 2005, Luật Công nghệ thông tin năm 2006, Luật Trọng tài thương mại năm 2010, Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015, Nghị định số 22/2017/NĐ-CP ngày 24/2/2017 về hòa giải thương mại… Tuy nhiên, các quy định trong những văn bản nêu trên chỉ mang tính nguyên tắc, chưa cụ thể nên khó áp dụng. Thực trạng này đã gây ra nhiều khó khăn cho cả cơ quan quản lý, các tổ chức hòa giải và các bên tranh chấp.

Thứ nhất, về khái niệm “hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại”.

Tại Điều 317 Luật Thương mại năm 2005 quy định về hình thức giải quyết tranh chấp thương mại thì hòa giải là hình thức giải quyết tranh chấp giữa các bên do một cơ quan, tổ chức hoặc cá nhân được các bên thỏa thuận chọn làm trung gian hoà giải[3]. Cụ thể hóa, làm rõ hơn về phương thức này, Nghị định số 22/2017/NĐ-CP ngày 24 tháng 2 năm 2017 định nghĩa: “Hòa giải thương mại là phương thức giải quyết tranh chấp thương mại do các bên thỏa thuận và được hòa giải viên thương mại làm trung gian hòa giải hỗ trợ giải quyết tranh chấp”[4]; bao gồm hòa giải thương mại quy chế và hòa giải thương mại vụ việc. Theo đó, hòa giải thương mại quy chế là hình thức giải quyết tranh chấp tại một tổ chức hòa giải thương mại theo quy định và quy tắc hòa giải của tổ chức đó; hòa giải thương mại vụ việc là hình thức giải quyết tranh chấp do hòa giải viên thương mại vụ việc được các bên lựa chọn tiến hành theo quy định và thỏa thuận của các bên[5].

Như vậy, pháp luật hiện hành ghi nhận hòa giải là một trong các phương thức giải quyết tranh chấp thương mại và chưa giải thích khái niệm hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại, mặc dù thực tế đã có nhiều vụ việc tranh chấp thương mại được hòa giải trực tuyến. Việc hòa giải trực tuyến về nguyên tắc không trái pháp luật, không vi phạm những điều pháp luật cấm nhưng pháp luật không đưa thuật ngữ này vào văn bản quy phạm, không có hướng dẫn cụ thể, không tạo được cơ sở pháp lý cho hoạt động hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại. Điều này sẽ gây khó khăn trong quá trình áp dụng pháp luật. Trước hết là đối với cơ quan quản lý nhà nước khi thực hiện các nội dung quản lý sẽ thiếu đi căn cứ để xác định hành vi của tổ chức hòa giải thương mại, hành vi của các thương nhân có phù hợp không. Tiếp đó, mỗi tổ chức hòa giải thương mại cũng cần cân nhắc nhiều hơn khi áp dụng hình thức trực tuyến, phải đặt ra những quy chuẩn riêng cho hình thức giải quyết tranh chấp này nhưng lại không có căn cứ pháp lý để sử dụng pháp luật bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho mình và khách hàng.

Thứ hai, về trình tự thủ tục giải quyết tranh chấp.

Trình tự giải quyết tranh chấp thương mại nói chung được quy định tại Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015, Nghị định số 22/2017/NĐ-CP ngày 24 tháng 2 năm 2017 của Chính phủ về hòa giải thương mại. Các bên có quyền lựa chọn Quy tắc hòa giải của tổ chức hòa giải thương mại để tiến hành hòa giải hoặc tự thỏa thuận trình tự, thủ tục hòa giải. Trường hợp các bên không có thỏa thuận về trình tự, thủ tục hòa giải thì hòa giải viên thương mại tiến hành hòa giải theo trình tự, thủ tục mà thấy phù hợp với tình tiết vụ việc, nguyện vọng của các bên và được các bên chấp thuận[6]. Có thể nhận thấy, quy định của pháp luật hiện nay về vấn đề này khá đơn giản và rất tôn trọng sự tự định đoạt của các bên tranh chấp. Theo đó, các bên lựa chọn trình tự, thủ tục hòa giải được tiến hành trực tuyến là hoàn toàn hợp pháp, nhưng không có quy định riêng hay hướng dẫn cụ thể đối với hình thức hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại tại tổ chức hòa giải thương mại có thể dẫn đến nhiều khó khăn và bất cập. Khi không có hướng dẫn rõ ràng, mỗi tranh chấp có thể được xử lý theo những cách khác nhau, gây thiếu minh bạch và công bằng cho các bên liên quan. Đồng thời, quá trình giải quyết có thể kéo dài, tốn kém chi phí và gây ra nhiều tranh cãi giữa các bên, làm tăng căng thẳng thay vì tìm ra giải pháp hợp lý. Hơn nữa, cơ quan có thẩm quyền sẽ gặp khó khăn trong việc kiểm soát và giám sát quá trình này, khiến việc áp dụng pháp luật trở nên phức tạp và không hiệu quả.

Thứ ba, về văn bản về kết quả hòa giải thành.

Quá trình hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại, nhiều văn bản được hình thành, đặc biệt khi đạt được kết quả hòa giải thành các bên lập văn bản về kết quả hòa giải thành. Với đặc thù là quá trình giải quyết tranh chấp tiến hành trên không gian mạng, kết quả hòa giải thành sẽ ở dưới dạng thông điệp dữ liệu. Trong khi đó, Luật Giao dịch điện tử năm 2023 quy định “Trường hợp pháp luật yêu cầu thông tin phải được thể hiện bằng văn bản thì thông điệp dữ liệu được xem là đáp ứng yêu cầu nếu thông tin trong thông điệp dữ liệu đó có thể truy cập và sử dụng được để tham chiếu.[7]” Nếu không có quy định đặc thù điều này sẽ làm mất đi tính bí mật của thông tin, mà bí mật lại là ưu điểm lớn của phương thức hòa giải so với các phương thức giải quyết tranh chấp thương mại khác.

Thêm vào đó, văn bản về kết quả hòa giải thành có chữ ký của các bên và hòa giải viên thương mại[8]. Chữ ký được sử dụng sẽ là chữ ký số, mà việc sử dụng chữ ký số ở Việt Nam hiện nay còn nhiều bất cập như khó khăn do cơ sở vật chất, hạ tầng công nghệ; tính bảo mật, những mối đe dọa về an ninh mạng; tăng gánh nặng cho doanh nghiệp do chi phí cấp, duy trì hiệu lực của chữ ký số…

4. Một số kiến nghị

Để xây dựng được cơ sở pháp lý cho giải quyết tranh chấp thương mại bằng hình thức hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại, Nhà nước cần ban hành hoặc sửa đổi bổ sung hệ thống pháp luật hiện hành.

Thứ nhất, bổ sung khái niệm “hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại”.

Bổ sung, khái niệm “hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại” tại Điều 3 Nghị định số 22/2017/NĐ-CP ngày 24 tháng 2 năm 2017 của Chính phủ về hòa giải thương mại. Từ đó, xác định hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại là một hình thức hòa giải, được công nhận bên cạnh hình thức trực tiếp truyền thống.

Cùng với đó, tại các nội dung tiếp theo, cần xác định rõ đặc thù của hình thức trực tuyến, quy định rõ trường hợp áp dụng, phạm vi áp dụng, điều kiện áp dụng.

Thứ hai, quy định trình tự, thủ tục hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại.

Bên cạnh các quy định chung đã được xác định trong các văn bản quy phạm như Bộ luật Tố tụng dân sự, Luật Thương mại, Nghị định số 22/2017/NĐ-CP ngày 24 tháng 2 năm 2017 của Chính phủ về hòa giải thương mại… cần ban hành hoặc sửa đổi, bổ sung các quy định pháp luật về trình tự, thủ tục giải quyết tranh chấp thương mại bằng hòa giải trực tuyến tranh chấp thương mại trên cơ sở kế thừa các quy định chung. Để bảo đảm nguyên tắc tôn trọng sự tự định đoạt của các bên tranh chấp, trình tự, thủ tục quy định trong văn bản quy pháp pháp luật mang tính chất khung, định hướng, nên tập trung vào những nội dung quan trọng như thẩm quyền giải quyết (đối với tổ chức hòa giải và hòa giải viên); các bước cơ bản; thời gian và chi phí liên quan, làm cơ sở cho các tổ chức hòa giải thương mại xây dựng trình tự của tổ chức mình cũng như để các chủ thể khác có căn cứ tự thỏa thuận trình tự, thủ tục hòa giải.

Thứ ba, về các điều kiện bảo đảm khác.

Để bảo đảm nguyên tắc bí mật trong giải quyết tranh chấp bằng hòa giải, cần có những quy định đặc thù cho thông điệp dữ liệu; xác định rõ những trường hợp, chủ thể được phép truy cập và sử dụng được để tham chiếu.

Đối với chữ ký số, Nhà nước có những ưu đãi, hỗ trợ cho doanh nghiệp cung cấp dịch vụ chữ ký số nhằm giảm các khoản phí để được cấp, duy trì hiệu lực của chữ ký số; từng bước hoàn thiện cơ sở vật chất, hạ tầng công nghệ. Đồng thời, quy định về việc sử dụng chữ ký số chuyên dùng bảo đảm an toàn và phù hợp với chức năng, nhiệm vụ theo quy định của pháp luật; quy định bắt buộc về tiêu chuẩn áp dụng đối với chữ ký số nhằm tăng tính bảo mật.

Cách mạng 4.0 mang lại nhiều cơ hội và thách thức đáng kể cho các quốc gia và doanh nghiệp. Sự thay đổi nhanh chóng của công nghệ đặt ra yêu cầu các tổ chức và cá nhân phải thích nghi và chuyển mình để đáp ứng nhu cầu mới. Trong lĩnh vực giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại bằng phương thức hòa giải thương mại thì hòa giải trực tuyến là xu thế hiện nay vừa tiết kiệm, vừa đảm bảo nhanh và hiệu quả.

TÀI LIỆU TRÍCH DẪN: