Tóm tắt:
Trong phạm vi bài viết này, tác giả tiến hành công bố nghiên cứu các quy định pháp luật về thúc đẩy kinh tế tuần hoàn tại các quốc gia Liên minh châu Âu (the European Union, viết tắt là EU). Thông qua đó, chúng tôi rút ra một số kinh nghiệm và đề xuất các kiến nghị hoàn thiện chính sách, pháp luật về phát triển kinh tế tuần hoàn cho Việt Nam trong bối cảnh phát triển kinh tế bền vững, hội nhập và chuyển đổi số.
Từ khóa: nền kinh tế tuần hoàn, phát triển kinh tế bền vững, Liên minh châu Âu.
1. Đặt vấn đề
Ngày nay, đi đôi với quá trình hiện đại hóa nền công nghiệp, các quốc gia thuộc Khối Liên minh châu Âu đã và đang phải đối mặt với hàng loạt những thách thức môi trường liên quan đến việc khai thác tài nguyên thiếu kiểm soát và sự gia tăng ồ ạt của chất thải đến môi trường. Các thống kê gần đây nhất đã chỉ rõ mỗi năm EU tạo ra hơn 2,5 tỷ tấn chất thải, mà phần lớn đến từ hoạt động công nghiệp. Báo cáo của EEA đã chỉ rõ, ô nhiễm môi trường đã gây ra 400.000 ca tử vong sớm ở châu Âu (EU) mỗi năm[1]. Nhiều yếu tố đã thúc đẩy châu Âu chuyển đổi nền kinh tế theo hướng bền vững hơn, mở ra kỷ nguyên của nền kinh tế tuần hoàn.
Nền kinh tế tuần hoàn (Circular Economy - viết tắt CE) được các quốc gia phát triển trên thế giới công nhận là một trong những mô hình kinh tế đúng đắn, có khả năng giải quyết được những vấn đề về môi trường, đồng thời thúc đẩy phát triển bền vững. Việt Nam đang nỗ lực phát triển kinh tế theo hướng bền vững, giảm thiểu những tác động xấu đến môi trường và nền kinh tế tuần hoàn là mô hình được quan tâm, định hướng phát triển.
Trong khi đó, hoạt động kinh tế ở Việt Nam từ trước đến nay vẫn chủ yếu dựa trên cách tiếp cận truyền thống, đó là kinh tế tuyến tính. Đây cũng là nguyên nhân cơ bản dẫn đến tình trạng thiếu hụt các nguồn tài nguyên thiên nhiên, đặc biệt là gây ra ô nhiễm môi trường nghiêm trọng. Theo đánh giá của Ngân hàng Thế giới (WB), chỉ riêng ô nhiễm nguồn nước có thể gây thiệt hại cho Việt Nam tới 3,5% GDP (năm 2019)[2]. Cùng với đó là tình trạng suy giảm tài nguyên, năng lượng, ô nhiễm đất và suy thoái đất đang ảnh hưởng nghiêm trọng tới sự phát triển kinh tế - xã hội của Việt Nam thời gian qua. Hiện nay, tại Việt Nam vẫn còn chưa có những mô hình kinh tế tuần hoàn đầy đủ đúng nghĩa và phù hợp với thực tế. Vì vậy, việc nghiên cứu các quy định pháp luật về thúc đẩy kinh tế tuần hoàn tại các quốc gia Liên minh châu Âu, từ đó rút ra một số kinh nghiệm và đề xuất các kiến nghị hoàn thiện chính sách, pháp luật về phát triển kinh tế tuần hoàn cho Việt Nam trong bối cảnh phát triển kinh tế bền vững là rất cần thiết.
2. Các chính sách, pháp luật về phát triển kinh tế tuần hoàn trong bối cảnh chuyển đổi số của châu Âu
2.1. Khái quát về kinh tế tuần hoàn
Kể từ lần đầu tiên Pearce & Turner (1990) sử dụng chính thức thuật ngữ nền kinh tế vòng tròn dựa trên nguyên tắc “mọi thứ là đầu vào cho mọi thứ khác”, đến nay, trải qua quá trình dài phát triển, định nghĩa về CE đã gần như được thống nhất với những quan điểm tương đối đồng thuận[3]. Theo định nghĩa của Liên minh châu Âu tại Cam kết chung châu Âu thì CE là nền kinh tế “nơi giá trị của sản phẩm, nguyên vật liệu và nguồn lực được duy trì trong nền kinh tế càng lâu càng tốt, và giảm thiểu chất thải”. Theo Tổ chức Phát triển Công nghiệp Liên hợp quốc (UNIDO), CE là một chu trình sản xuất khép kín, các chất thải được quay trở lại, trở thành nguyên liệu cho sản xuất, từ đó giảm mọi tác động tiêu cực đến môi trường, bảo vệ hệ sinh thái và sức khỏe con người[4].
Và một trong những định nghĩa về CE được nhiều quốc gia và các tổ chức quốc tế thừa nhận rộng rãi từ Quỹ Ellen MacArthur: “CE là một hệ thống công nghiệp được phục hồi hoặc tái tạo bởi các kế hoạch và thiết kế. CE thay thế khái niệm “kết thúc vòng đời” của vật liệu bằng khái niệm khôi phục, hướng tới việc sử dụng năng lượng tái tạo, loại bỏ việc sử dụng các hóa chất độc hại, làm giảm và loại bỏ chất thải thông qua các thiết kế ưu việt của vật liệu, sản phẩm, hệ thống và bên trong mô hình kinh doanh”. Với mục tiêu hướng tới là “tạo điều kiện cho các vật liệu, năng lượng, lao động và thông tin được sử dụng hiệu quả để có thể tái sử dụng”.
Như vậy, nền kinh tế tuần hoàn là một chu trình sản xuất khép kín, trong đó các hoạt động thiết kế, sản xuất, dịch vụ đặt ra mục tiêu, tái sử dụng nhằm kéo dài tuổi thọ của vật liệu nhằm giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường.
2.2. Các chính sách, pháp luật về phát triển kinh tế tuần hoàn trong bối cảnh chuyển đổi số của châu Âu
2.2.1. Quá trình hình thành của chính sách, pháp luật về phát triển kinh tế tuần hoàn tại châu Âu
Là một trong những cơ quan đầu tiên tiến hành lập pháp nhằm tạo ra các chính sách thúc đẩy CE, căn cứ trong Thỏa thuận Xanh châu Âu và Chiến lược công nghiệp mới châu Âu vào năm 2015, Ủy ban châu Âu đã thông qua chính sách cụ thể nhằm phát triển CE. Chính sách này bao gồm các kế hoạch xây dựng pháp luật và kế hoạch phát triển đầu tư sáng kiến[5]. Với mục tiêu kích thích sự chuyển đổi của châu Âu sang một nền kinh tế vòng tròn, tăng cường khả năng cạnh tranh toàn cầu, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững và tạo ra việc làm, Nghị viện EU đã nhận trách nhiệm phát triển các đề xuất mới cho chính sách CE. Thông qua hoạt động lấy ý kiến cộng đồng, Tổng cục Môi trường đã tiến hành thu thập thông tin chi tiết của các bên liên quan, bao gồm: các công ty tư nhân tư nhân, các tổ chức xã hội và các cơ quan công quyền trong khoảng thời gian từ tháng 5 đến tháng 8/2015. Việc tham vấn cộng đồng này nhằm xác định các lĩnh vực nào cần được ưu tiên cho chính sách phát triển CE. Hơn nữa, tại hội nghị “Closing the loop - Kết thúc vòng lặp” vào tháng 6/2015, Nghị viện EU đã tiến hành mời các bên liên quan để đóng góp vào quá trình hoạch định chính sách. Đến ngày 2/12/2015, Nghị viện đã trình bày chính sách phát triển CE, bao gồm 4 đề xuất về việc thiết lập các quy định pháp luật về chất thải. Đến tháng 3/2019, theo ước tính, đã có tất cả 54 hành động của chính sách phát triển CE đã và đang được thực hiện.
2.2.2. Các chính sách, pháp luật về thúc đẩy quá trình phát triển kinh tế tuần hoàn gắn với chuyển đổi số tại châu Âu
Ủy ban châu Âu đã công bố kế hoạch hành động của EU đối với nền kinh tế tuần hoàn vào tháng 12/2015. Chiến lược này nhằm hỗ trợ quá trình chuyển đổi sang CE ở châu Âu. Mục tiêu của chiến lược này nhằm đảm bảo khuôn khổ pháp lý phù hợp áp dụng cho sự phát triển của CE, đưa ra các định hướng cho các nhà điều hành kinh tế và xã hội nói chung hướng tới các mục tiêu giảm thiểu chất thải trong dài hạn và đưa ra các chương trình hành động nhằm đạt tới mục tiêu trong phát triển CE. Tiếp theo, EU đã tiến hành triển khai Kế hoạch hành động CE (EU Action Plan for the Circular Economy) và Kế hoạch thiết kế sinh thái 2016 - 2019 (Ecodesign Working Plan 2016 - 2019). Các Kế hoạch này đã chỉ rõ cần tiếp cận thực hiện CE theo 4 khâu/giai đoạn của vòng đời sản phẩm, gồm: (i) Sản xuất (Production), trong đó đặc biệt chú ý tới khâu thiết kế (Redesign); (ii) Tiêu dùng (Consumption); (iii) Quản lý chất thải (Waste Management); (iv) Biến chất thải trở lại thành tài nguyên (Secondary Raw Materials). Đồng thời, cũng xác định 6 lĩnh vực ưu tiên thực hiện CE, đó là: nhựa, chất thải thực phẩm, các nguyên liệu quan trọng, xây dựng và phá dỡ, nhiên liệu sinh khối và các sản phẩm sinh học. Đến nay, EU đã ban hành nhiều văn bản khác nhau về CE, có thể khái quát thành 6 nhóm chính sách lớn: (1) Tiếp tục áp dụng các thiết kế tiêu chuẩn và các quy tắc áp dụng CE ở cấp độ EU như quy định rõ trách nhiệm của các bên liên quan trong chu trình CE hay thiết lập và phổ biến các tiêu chuẩn CE của EU về độ bền, khả năng sửa chữa và khả năng tái chế của sản phẩm; (2) Mở rộng mua sắm theo CE của EU và các nước thành viên; (3) Thay đổi thuế đối với các sản phẩm (4) Tự do hóa kinh doanh chất thải như giảm bớt rào cản pháp lý về buôn bán và sử dụng chất thải, ưu tiên “chất thải xanh” (5) Tạo điều kiện phát triển các nền tảng giao dịch tuần hoàn; (6) Hình thành các khu công nghiệp sinh thái; (7) Mở chiến dịch quảng bá và tiếp thị nền CE; (8) Thiết lập cơ sở dữ liệu kế toán dòng nguyên vật liệu toàn cầu.
Ngoài khuôn khổ lập pháp rộng rãi, Liên minh châu Âu đã xây dựng các chính sách thúc đẩy phát triển ngành công nghiệp dựa trên các sáng kiến khởi nghiệp có tính phát triển bền vững. Ví dụ như chính sách số hóa ngành công nghiệp châu Âu. Chính sách này đã tập trung vào chuyển đổi kỹ thuật số và giải quyết các thách thức liên quan đến quá trình phát triển bền vững, thúc đẩy CE như vấn đề kinh phí, tiêu chuẩn hóa công nghệ thông tin, dữ liệu và kỹ năng. Bên cạnh đó, chính sách xây dựng sáng kiến khởi nghiệp và mở rộng quy mô (COM (2016) 0733) được khởi động vào năm 2016 đã mang đến cho nhiều doanh nghiệp đổi mới của châu Âu các cơ hội để xây dựng các công ty hoạt động theo hướng bền vững.
3. Một số bài học cho Việt Nam về thúc đẩy quá trình phát triển kinh tế tuần hoàn gắn với chuyển đổi số tại châu Âu
Việt Nam là một trong những quốc gia đang ngày có nhiều nỗ lực và đã đạt được nhiều thành quả trong tiến trình phát triển bền vững. Tuy nhiên, Việt Nam cũng đang phải đối mặt với lượng chất thải phát sinh ngày càng lớn, trong khi nguồn nguyên liệu thô, nguyên liệu hóa thạch ngày càng cạn kiệt. Bên cạnh đó, phần lớn các doanh nghiệp Việt Nam có công nghệ lạc hậu, lỗi thời, quy mô sản xuất nhỏ lẻ và thiếu nguồn lực đầu tư cho công nghệ tái chế. Vì vậy, thực hiện mô hình kinh tế tuần hoàn sẽ giúp cho doanh nghiệp Việt Nam thực hiện được mục tiêu sản xuất và tiêu dùng bền vững. Để phát triển CE phù hợp với xu hướng chung của thế giới, Việt Nam cần có những chính sách toàn diện và hệ thống. Từ các phân tích dựa trên kinh nghiệm của Liên minh châu Âu, tác giả đề xuất một số gợi ý chính sách nhằm thúc đẩy thực hiện CE trong bối cảnh chuyển đổi số tại Việt Nam như sau:
Thứ nhất, thể chế hóa CE và hướng tới thực hiện CE trong mọi hoạt động. Chúng ta cần xem xét xây dựng cách thức đánh giá sự phát triển, thịnh vượng của xã hội mà không dựa trên lưu lượng hàng hóa và dựa trên lượng hàng hóa hiện tại sẵn có. Nhà nước cần đóng vai trò kiến tạo và tạo điều kiện cho các doanh nghiệp phát triển. Trước hết, luật và các chính sách rõ ràng sẽ giúp thực hiện CE một cách hệ thống và đồng bộ, cùng với các hình thức khuyến khích, như: Ưu đãi về cơ chế và thủ tục hành chính, về tài chính, về tiếp cận các nguồn lực và chế tài rõ ràng, minh bạch. Từ đó, các mô hình CE tốt được khuyến khích và tạo hiệu ứng thực hiện CE trong mọi hoạt động kinh tế - xã hội. Việt Nam có thể xem xét việc xây dựng luật riêng về CE hoặc hoàn thiện, bổ sung các luật đã có theo hướng hệ thống và cụ thể hơn.
Thứ hai, đẩy mạnh xây dựng các chính sách khuyến khích CE: Cần xây dựng chính sách nhằm khuyến khích theo mô hình kinh tế tuần hoàn. Trong đó, việc áp thuế đối với từng loại hình sản xuất cần được tính toán kỹ lưỡng. Chẳng hạn, cần tăng thuế đối với loại hình sử dụng nguyên liệu không thể tái chế, hoặc các hoạt động khai thác tài nguyên như đào mỏ, xây dựng và sản xuất và không nên áp dụng với các hoạt động nhằm duy trì, bảo tồn giá trị, chẳng hạn như việc tái sử dụng, sửa chữa và tái sản xuất.
Thứ ba, xây dựng lộ trình CE gắn với chuyển đổi số. Các lộ trình này thường kéo dài từ 15 - 20 năm, nêu rõ các mục tiêu và các quy định cụ thể cho từng giai đoạn nhỏ, gắn với vai trò của các bên liên quan một cách chi tiết cụ thể nhất.
Thứ tư, xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu về CE. Các dữ liệu về CE không chỉ tập hợp thông tin về các điển hình hoặc sáng kiến tuần hoàn tốt để xem xét và nhân rộng, mà còn bao gồm các dữ liệu quan trọng, giúp theo dõi mức độ tuần hoàn của nền kinh tế (như tỷ lệ tái chế chất thải rắn, tỷ lệ tái sử dụng chất thải, hiệu suất tuần hoàn tài nguyên…). Đây là các dữ liệu quan trọng để phục vụ cho việc quản lý và điều chỉnh việc thực hiện CE.
Thứ năm, tăng cường hợp tác của các bên. Chính phủ cần khuyến khích các tổ chức áp dụng kinh tế tuần hoàn vào hoạt động kinh doanh để xây dựng tương lai bền vững cho doanh nghiệp. Bên cạnh đó, người dân cũng cần thay đổi thói quen tiêu dùng thành tiêu dùng có trách nhiệm và chủ động tham gia phân loại, tái sử dụng, hoặc tái chế rác thải. Ngoài ra, cần có sự hợp tác, làm thế nào để sử dụng tốt hơn nguồn tài nguyên, sử dụng nguồn nguyên liệu từ chất thải tái chế. Phải có sự hợp tác giữa các bên Chính phủ, doanh nghiệp, cộng đồng làm thế nào để sử dụng tốt hơn nguồn tài nguyên, sử dụng nguồn nguyên liệu từ chất thải tái chế, dùng nguyên liệu sinh học. Cần nhận thức được rằng, việc thực hiện thành công nền kinh tế tuần hoàn cần có sự tham gia tích cực của khu vực tư nhân, cũng như người dân.
4. Kết luận
Nền kinh tế tuần hoàn đang dần trở thành một xu hướng diễn ra tại nhiều quốc gia trên thế giới. Tuy nhiên, khi thực hiện CE, Việt Nam cần lưu ý CE không chỉ quản lý và tận dụng vật liệu, mà nên được xem xét đầy đủ theo cả 4 giai đoạn, gồm: sản xuất, tiêu dùng, quản lý chất thải và cuối cùng là biến chất thải trở lại thành tài nguyên. Các chính sách CE đều nhằm thực hiện vai trò kiến tạo của Nhà nước, tạo điều kiện để động lực trung tâm là doanh nghiệp phát triển các mô hình CE, từ đó hướng tới thực hiện CE trong mọi hoạt động kinh tế và xã hội.
TÀI LIỆU TRÍCH DẪN:
[1] Report of The European Economic Area
[2] World bank. Avaiable at: https://www.worldbank.org/vi/country/vietnam/overvie
[3] The Circular Economy A review of definitions, processes and impacts by Vasileios Rizos, Katja Tuokko and Arno Behrens, pages 6, No 2017/8, April 2017.
[4]UNIDO report. Avaiable at: https://www.unido.org/our-focus-cross-cutting-services/circular-economy
[5] The EU’s Circular Economy Action Plan. Avaiable at: https://www.ellenmacarthurfoundation.org/assets/downloads/EU-Case-Study-june2020-EN.pdf
TÀI LIỆU THAM KHẢO:
- Quốc hội (2020). Luật Bảo vệ môi trường năm 2020.
- Vasileios Rizos, Katja Tuokko and Arno Behrens (2017). The Circular Economy A review of definitions, processes and impacts. Research report No 2017/08.
- Mark Sen Gupta (2020). What is Digitization, Digitalization, and Digital Transformation. Avaiable at: https://www.arcweb.com/blog/what-digitization-digitalization-digital transformation#.
- Ellen MacArthur Foundation (2020). The EU’s Circular Economy Action Plan. Avaiable at: https://circulareconomy.europa.eu/platform/sites/default/files/eu-case-study-june2020-en.pdf.
- News European Parliament (2018). Waste management in the EU: Infographic with facts and figures. Avaiable at: https://www.europarl.europa.eu/news/en/headlines/society/20180328STO00751/eu-waste-management-infographic-with-facts-and-figures.
- Milda Basiulyte (2020). Digital as key for a low carbon circular economy. Avaiable at: https://www.digitaleurope.org/resources/digital-as-key-for-a-low-carbon-circular-economy/.
The EU’s regulations on promoting the circular economy towards sustainable economic development and lessons learnt for Vietnam
Than Trong Ngoc Tram
University of Law, Hue University
Abstract:
This paper analyzes the European Union’s regulations on promoting the circular economy in EU member countries. The paper also draw some experiences and propose recommendations to improve Vietnam’s policies and laws on circular economy development in the context of sustainable economic development, integration and digital transformation.
Keywords: circular economy, sustainable economic development, the European Union.
