TÓM TẮT:
COVID-19/SARS-CoV-2 xuất hiện tại Vũ Hán (Trung Quốc) vào ngày 31 tháng 12 năm 2019 với 27 trường hợp, từ đó lan rộng ra toàn thế giới. Theo đó, các quốc gia đã đầu tư nhiều kinh phí để phòng, chống COVID-19. Trong tình trạng khẩn cấp này, “vi rút kỳ thị” đã xuất hiện còn nguy hiểm hơn COVID-19. Bài báo minh họa một số trường hợp kỳ thị ở một số quốc gia. Sau khi giới thiệu các khuôn khổ pháp lý quốc tế, bài báo sẽ đề xuất xây dựng pháp luật về bảo vệ quyền con người trong tình trạng khẩn cấp ở Việt Nam.
Từ khóa: COVID-19, kỳ thị/phân biệt, luật, tình trạng khẩn cấp, quyền con người.
1. Đặt vấn đề
Vào ngày 31 tháng 12 năm 2019, 27 trường hợp được chẩn đoán là viêm phổi không rõ nguyên nhân đã được phát hiện tại Vũ Hán, tỉnh Hồ Bắc, Trung Quốc. Một số triệu chứng, bao gồm ho khan, khó thở, sốt và thâm nhiễm phổi hai bên trên hình ảnh đã có ở những bệnh nhân này. Tác nhân gây bệnh được xác định từ các mẫu tăm bông do Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Trung Quốc (CCDC) tiến hành vào ngày 7 tháng 1 năm 2020 và sau đó Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đặt tên là Hội chứng hô hấp cấp tính nặng Coronavirus 2 (SARS-CoV-2).
Ngày 30 tháng 1 năm 2020, WHO tuyên bố sự bùng phát COVID-19 ở Trung Quốc là “Tình trạng khẩn cấp về sức khỏe cộng đồng được quốc tế quan tâm, gây nguy cơ cao cho các quốc gia có hệ thống y tế dễ bị tổn thương” (WHO, 2020). Tỷ lệ mắc COVID-19 tiếp tục gia tăng bất chấp các nỗ lực kiểm dịch và ngăn chặn nghiêm ngặt trên toàn cầu. Theo WHO, đến ngày 16 tháng 4 năm 2020, có 22.812.491 trường hợp được xác nhận, 795.132 trường hợp tử vong và 216 quốc gia, khu vực hoặc vùng lãnh thổ có trường hợp mắc bệnh (WHO, 2020).
Không ít quốc gia đã đầu tư nhiều kinh phí để phòng, chống dịch bệnh. Ví dụ, Chính phủ Vương quốc Anh đã đầu tư 20.000.000 bảng Anh để giúp phát triển vắc-xin COVID-19. Hơn nữa, Hoa Kỳ đã đình chỉ nhập cảnh đối với những người nhập cư như một chiến lược để ngăn chặn sự lây lan của virus. Bên cạnh đó, một số dịch vụ giao thông công cộng đã bị đình chỉ ở Hồng Kông. Ngoài ra, những lo ngại ngày càng tăng về nền kinh tế Trung Quốc đã khiến Ngân hàng Trung ương Trung Quốc đầu tư hàng trăm tỷ nhân dân tệ để hỗ trợ sự ổn định của thị trường tiền tệ.
Trong tình trạng khẩn cấp này, một "virus" khác được gọi là virus “kỳ thị" đã xuất hiện còn nguy hiểm hơn COVID-19. Virus này tồn tại ở nhiều dạng khác nhau trên khắp các cộng đồng ở toàn thế giới, bao gồm cả những vùng có COVID-19 đang hoạt động và những vùng không có COVID-19. Virus này phổ biến rộng rãi, xuất hiện ở mọi lứa tuổi. Theo đó, nó thể hiện niềm tin, thái độ và hành động. Sự bùng phát COVID-19 đã gây ra sự kỳ thị của xã hội và các hành vi phân biệt đối xử chống lại bất kỳ ai được cho là đã tiếp xúc với virus.
Ba khía cạnh chính có mối tương quan đến mức độ kỳ thị liên quan đến COVID-19 bao gồm: 1) Đây là một căn bệnh mới vẫn còn nhiều điều chưa biết; 2) Virus là ẩn số khiến người ta sợ hãi; và 3) Nỗi sợ hãi đó dễ dàng kết hợp với “những người khác” (WHO, 2020). Sự hoang mang, lo lắng và sợ hãi tồn tại trong công chúng là điều dễ hiểu; tuy nhiên, những yếu tố này cũng dẫn đến việc thúc đẩy những định kiến có hại. Kỳ thị/phân biệt đối xử làm suy giảm sự gắn kết xã hội. Hơn nữa, nó góp phần vào sự cô lập xã hội của các nhóm, dẫn đến khả năng lây lan nhanh hơn. Do đó, các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng gia tăng và việc kiểm soát dịch bệnh cũng trở nên khó khăn hơn bao giờ hết.
2. Thực trạng phân biệt đối xử trong trường hợp khẩn cấp về dịch COVID-19 ở một số quốc gia
Trong trường hợp khẩn cấp về dịch COVID-19, Tổng thống Hoa Kỳ, Donald Trump, tuyên bố rằng Hoa Kỳ đang trong "cuộc chiến chống lại Virus Trung Quốc". Việc sử dụng ngôn ngữ của Tổng thống Trump đã đi ngược lại hướng dẫn của WHO về việc đặt tên một căn bệnh. Theo hướng dẫn của WHO, khuyến cáo tránh sử dụng các đối tượng địa lý để đặt tên bệnh. Thảo luận về vấn đề này, người đứng đầu chương trình y tế khẩn cấp của WHO - Mike Ryan cho rằng Donald Trump đã sử dụng ngôn ngữ “đụng chạm” và gây ra sự kỳ thị. Hệ quả là ngay sau bài phát biểu của mình, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã vấp phải những chỉ trích đề cao sự phân biệt đối xử của cụm từ "Virus Trung Quốc".
Trong một trường hợp khác, một bức ảnh chụp 19 học sinh từ Trường Trung học Sint-Paulus College Waregem (trường Hà Lan ở Bỉ) đã xuất hiện và được lan truyền trên mạng. Trong ảnh, các học sinh mặc trang phục truyền thống của Trung Quốc và đội nón lá, hai người hóa trang thành gấu trúc. Điều đáng chú ý là các em đều đang mỉm cười và cầm một tấm bảng ghi “Thời gian của Corona”. Một nữ sinh ngồi ở hàng giữa thậm chí còn dùng tay kéo khóe mắt - một cử chỉ thường được dùng để chế nhạo những người gốc Á. Bảng hiệu đề cập đến virus corona còn có hình ảnh một người đeo khẩu trang. Rõ ràng, đây là phân biệt chủng tộc và kỳ thị.
Tại Đức, một số người Đức cho rằng, một nhóm sinh viên Việt Nam đeo khẩu trang là có thái độ không tốt vì cho rằng sinh viên Việt Nam chỉ đeo khẩu trang khi mắc bệnh. Một trong những người Đức nhìn thấy họ chạy đến trước mặt, hét lên "Vi-rút Corona" và ném bật lửa vào họ vì họ đang đeo khẩu trang.
Tại New York, một nữ sinh 23 tuổi đến từ Hàn Quốc đã bị tấn công khi bước vào một tòa nhà trên Phố 34 Tây (Manhattan, New York). Cô bị một người phụ nữ 20 tuổi đến gần, kéo tóc và hét lên: "Khẩu trang của cô đâu?" Sau đó, cũng chính người phụ nữ này đấm vào mặt học sinh và nói: "Mày bị nhiễm Vi-rút Corona. Mày là người châu Á". Một vụ việc tương tự cũng xảy ra ở quận East Harlem của New York khi một thiếu niên tấn công một người đàn ông châu Á 59 tuổi, đá anh ta từ phía sau và hét lên: “Biến đi, Vi-rút Trung Quốc!”.
Nạn phân biệt đối xử và bạo lực đối với người châu Á ở một số quốc gia tăng cao do định kiến cho rằng người châu Á góp phần làm lây lan COVID-19. Các cuộc tấn công này được thúc đẩy bởi định kiến rằng COVID-19 có nhiều khả năng được thực hiện và truyền đi bởi người châu Á. Tuy nhiên, không có bằng chứng nào chứng minh người châu Á gây ra lây lan COVID-19 nhiều hơn. Hơn nữa, phân biệt đối xử cũng xảy ra trong việc cung cấp sức khỏe cộng đồng. Một số học giả khẳng định rằng khó khăn đang trở nên tồi tệ hơn do bất bình đẳng chủng tộc trong chăm sóc sức khỏe (Evelyn, 2020). Thực tế là “các nhà cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe nằm trong phần lớn các khu dân cư Mỹ gốc Phi hoặc Latinh cung cấp dịch vụ chăm sóc chất lượng thấp hơn” (Evelyn, 2020). Đây là sự kỳ thị và phân biệt chủng tộc.
Những hành vi phân biệt đối xử đáng lên án như vậy ảnh hưởng đến mối quan hệ giữa các cá nhân và dẫn đến việc mọi người không tôn trọng và xa lánh nhau, như các ví dụ ở trên đã minh họa. Ngoài ra, phân biệt đối xử còn ảnh hưởng đến quan hệ giữa các quốc gia, chẳng hạn giữa Trung Quốc và Mỹ, làm trầm trọng thêm các vấn đề khác trong bối cảnh toàn cầu hóa. Quan trọng hơn, sự phân biệt đối xử (trong trường hợp bệnh Corona) còn dẫn đến xung đột giữa các nhóm dân tộc (người châu Á và các dân tộc khác) và tác động đến tình hình kinh tế - xã hội - chính trị toàn cầu. Sự phân biệt đối xử như vậy đã vi phạm Tuyên ngôn Quốc tế về Nhân quyền năm 1948 và Công ước Quốc tế về Nhân quyền năm 1966 mà tất cả các quốc gia thành viên đều phải tuân theo.
Việt Nam đã bị ảnh hưởng bởi dịch COVID-19. Vào ngày 23 tháng 8 năm 2020, có 672 trường hợp được xác nhận tại địa phương, trong đó có 532 trường hợp được xác nhận ở Đà Nẵng, 27 trường hợp tử vong được xác nhận (VOV, 2020). Tuy nhiên, do thiếu trách nhiệm và thiếu bảo mật thông tin cá nhân, hàng loạt danh sách F2 đã được chia sẻ trên mạng xã hội với những thông tin bao gồm tên tuổi, nơi làm việc, nơi ở và những thông tin khác khiến cuộc sống của các F2 bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Có trường hợp, khi một cậu con trai (F3) của mẹ (F2) nghe hàng xóm xì xào, nhìn mình như bệnh nhân liền sợ hãi hỏi mẹ: “Họ đốt nhà mình hả mẹ?”.
Sự phân biệt đối xử xảy ra cả trực tiếp và gián tiếp. Ví dụ: Một bệnh viện tư nổi tiếng ở Hà Nội đã từ chối tiếp nhận một sản phụ khi họ phát hiện ra cô ấy quê ở huyện Bình Xuyên, (tỉnh Vĩnh Phúc), mặc dù trước đó họ đã được tư vấn ở chính Bệnh viện này. Thực tế cho thấy, nhiều người sợ hãi không dám khai báo sự thật khi giao tiếp trực tiếp với những người bị nhiễm bệnh và những người bị nghi ngờ bị nhiễm bệnh. Họ sợ bị cộng đồng kỳ thị, chẳng hạn, bệnh nhân số 34 ở Bình Thuận được gọi là bệnh nhân “siêu lây nhiễm” vì không khai báo trung thực việc đi lại của mình. Bệnh nhân số 34 giao tiếp trực tiếp (F1) với 31 người và tiếp xúc F2 của cô ấy là 100 người.
Do sự phân biệt đối xử, những người nhiễm COVID-19 không muốn khai báo chính xác những gì đã xảy ra, gây khó khăn cho việc quản lý và giám sát sự lây lan của dịch bệnh. Khó khăn này khiến "vi-rút kỳ thị" nguy hiểm hơn COVID-19. Trong khi bệnh có thể được kiểm soát, vi rút gây kỳ thị lại rất khó kiểm soát, vì nó có nhiều dạng khác nhau và trong một số trường hợp, rất khó để nhận ra.
Trong một báo cáo được cập nhật vào ngày 24 tháng 2 năm 2020 về tình hình dịch COVID-19, Tổ chức Y tế Thế giới nhấn mạnh đến vấn đề phân biệt đối xử và sự gia tăng của các định kiến có hại. Theo WHO, kỳ thị thường xảy ra khi ai đó xác định tiêu cực một bệnh truyền nhiễm, trong trường hợp này là COVID-19, với một cộng đồng cụ thể (WHO, 2020). Các báo cáo truyền thông ghi lại sự kỳ thị của cộng đồng đối với người dân từ các khu vực bị ảnh hưởng ngày càng tăng. Theo WHO (2020), việc kỳ thị người khác có thể khiến mọi người che giấu bệnh tật để tránh bị phân biệt đối xử. Sau đó, nó có thể ngăn mọi người tìm kiếm sự chăm sóc sức khỏe. Tất cả những rào cản này có thể gây rủi ro nghiêm trọng cho y tế.
3. Quy định của pháp luật về bảo vệ quyền con người
Phân biệt đối xử là một thuật ngữ xã hội học đề cập đến việc đối xử dựa trên sự phân loại giai cấp hoặc tầng lớp của một cá nhân/ nhóm nhất định. Thực chất, phân biệt đối xử là một hành động có thành kiến đối với cá nhân/ nhóm khác. Nó bao gồm việc loại bỏ hoặc hạn chế các cá nhân hoặc thành viên nhóm khỏi cơ hội mà các cá nhân/ nhóm khác có quyền truy cập (Persell, 2009). Theo Liên hợp quốc “Các hành vi phân biệt đối xử có nhiều hình thức, nhưng tất cả đều liên quan đến một số hình thức loại trừ và từ chối”.
Sự phân biệt đối xử trên bất kỳ cơ sở nào, ví dụ, điều kiện chủng tộc, dân tộc, giới tính, tôn giáo hoặc xã hội, cản trở việc thực hiện bình đẳng các quyền và lựa chọn của con người. Hậu quả là nó không chỉ dẫn đến mất an toàn xã hội và kinh tế, mà còn ảnh hưởng đến quyền tự quyết và nhân phẩm của những người bị phân biệt đối xử.
Điều 2 của Tuyên ngôn Thế giới về Nhân quyền năm 1948 quy định rằng: “Ai cũng được hưởng những quyền tự do ghi trong bản Tuyên Ngôn này không phân biệt đối xử vì bất cứ lý do nào, như chủng tộc, màu da, nam nữ, ngôn ngữ, tôn giáo, chính kiến hay quan niệm, nguồn gốc dân tộc hay xã hội, tài sản, dòng dõi hay bất cứ thân trạng nào khác”(LHQ, 1948).
Điều 26 và 27 của Công ước quốc tế về quyền con người năm 1966 quy định mọi người đều bình đẳng trước pháp luật. Hơn nữa, họ được bảo vệ mà không bị pháp luật phân biệt đối xử. Về mặt này, pháp luật nghiêm cấm sự phân biệt đối xử và bảo đảm cho mọi người quyền được bảo vệ bình đẳng và hiệu quả. Có thể hiểu, luật pháp nghiêm cấm phân biệt đối xử dựa trên chủng tộc, dân tộc, giới tính, ngôn ngữ, tôn giáo, chính trị, quốc gia hoặc nguồn gốc xã hội, tài sản, dòng dõi hoặc bất kỳ địa vị nào khác (UN, 1966).
Việc cấm phân biệt đối xử đã được quy định trong nhiều điều ước quốc tế và trở thành một yếu tố quan trọng trong luật pháp của nhiều quốc gia. Điều 16 Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2013 quy định “Mọi người đều bình đẳng trước pháp luật” và “Không ai bị phân biệt đối xử trong đời sống chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội”. Với quy định này, Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2013 hoàn toàn phù hợp với Luật Nhân quyền quốc tế.
Như vậy, chúng ta thấy rằng, mọi người có quyền bình đẳng và được đối xử bình đẳng là một nguyên tắc cơ bản của quyền con người. Nguyên tắc này được xây dựng trên cơ sở phẩm giá vốn có và bình đẳng của mọi cá nhân. Trên quan điểm dân sự và chính trị, nguyên tắc này được hiểu như sau: Vì mọi người đều bình đẳng trước pháp luật, mọi người được hưởng tự do và công lý; do đó, các Chính phủ phải trao cho mọi công dân các quyền và đặc quyền bình đẳng. Tuy nhiên, trên thực tế, sự bình đẳng tự nhiên này chưa bao giờ được quy định đầy đủ cho tất cả mọi người. Sự phân biệt đối xử luôn tồn tại dưới nhiều hình thức đa dạng và tinh vi.
Tuy nhiên, Việt Nam cũng chưa có khung pháp lý rõ ràng và các thủ tục khiếu nại cụ thể để người dân tuân theo khi họ bị phân biệt đối xử. Hiến pháp 2013 và một số luật chuyên ngành xử lý vấn đề kỳ thị và phân biệt đối xử, nhưng do thiếu các chế tài cụ thể, các chính sách chống kỳ thị và phân biệt đối xử chưa đủ cụ thể và không có tác dụng ngăn ngừa hậu quả. Vì vậy, việc xây dựng Luật Chống phân biệt đối xử sẽ bảo vệ quyền bình đẳng cho nhiều nhóm yếu thế và dân tộc thiểu số, đặc biệt là trong những tình trạng khẩn cấp như dịch COVID-19.
4. Đề xuất xây dựng chính sách, pháp luật để bảo vệ quyền con người trong tình huống khẩn cấp ở Việt Nam
Để bảo vệ mọi người khỏi bị phân biệt đối xử trong tình trạng khẩn cấp, cần phải xây dựng Luật Chống phân biệt đối xử. Theo đó, một số vấn đề được khuyến nghị như sau:
Một là, cần đưa ra một bộ tiêu chí (gọi là tiêu chí hợp lý) để nhận biết và xác định sự phân biệt đối xử trong các tình huống khẩn cấp. Dựa trên những điều này, chúng ta có thể xác định những hành vi hoặc cử chỉ nào là phân biệt đối xử. Ngoài ra, cần lưu ý rằng các tiêu chí hợp lý không giống nhau giữa các quốc gia vì sự khác biệt trong các xã hội. Vì vậy, các tiêu chí hợp lý này phải dựa trên điều kiện kinh tế - xã hội - văn hóa - chính trị của Việt Nam. Nếu không có các tiêu chí hợp lý, rất khó để nhận ra hành vi hoặc cử chỉ có phải là phân biệt đối xử hay không. Từ các tiêu chí hợp lý đã được thiết lập, cần xác định các hành vi hoặc cử chỉ cụ thể được coi là phân biệt đối xử với mọi người trong các tình huống khẩn cấp.
Hai là, cần xác định quyền của những người bị phân biệt đối xử và nghĩa vụ của cơ quan nhà nước, tổ chức, cá nhân. Theo đó, những người bị phân biệt đối xử hiểu được quyền của họ và yêu cầu bồi thường thành công khi quyền của họ bị vi phạm.
Ba là, việc bảo mật thông tin của người bị nhiễm cần được quy định, các trường hợp rò rỉ thông tin cá nhân và tiếp xúc với người nhiễm cần được xử lý nghiêm minh.
Bốn là, cần xây dựng cơ chế để người dân gửi đơn khiếu nại về phân biệt đối xử; đồng thời cần xây dựng hệ thống chế tài phù hợp với từng hành vi vi phạm (trách nhiệm dân sự, trách nhiệm hành chính và trách nhiệm hình sự).
Cùng với trách nhiệm pháp lý, khởi kiện trong trường hợp này phải tuân theo thủ tục khẩn cấp (thay vì thủ tục thông thường như quy định), vì sự phân biệt đối xử trong bối cảnh khẩn cấp (chẳng hạn như bối cảnh COVID-19) có thể chỉ xảy ra trong thời gian ngắn, vì vậy có thể khó chứng minh hành vi phân biệt đối xử theo thời gian.
Năm là, cần có quy định rõ ràng về trợ giúp pháp lý cho người bị phân biệt đối xử.
Sáu là, một cơ quan hoặc ủy ban giám sát cần được thành lập để bảo vệ các quyền nói chung và trong các tình huống khẩn cấp, như nhiều quốc gia đã làm (ví dụ, Maroc và Thụy Điển).
Bảy là, phải xây dựng các quy định về tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật. Các phương tiện thông tin đại chúng là phương tiện tạo điều kiện cho việc phổ biến thông tin và quan điểm.
Thách thức thực sự là ngăn chặn sự phân biệt đối xử trước khi nó xảy ra. Đây là một nhiệm vụ khó khăn và cần thu hút sự tham gia đầy đủ của các cá nhân, tổ chức có liên quan để giải quyết một cách triệt để, có hiệu quả.
TÀI LIỆU THAM KHẢO:
- Evelyn, K. (2020, April 8). ‘It’s a racial justice issue’: Black American are dying greater numbers from Covid-19. The Guardian. <https://www.theguardian.com/world/2020/apr/08/its-a-racial-justice-issue-black-americans-are-dying-in-greater-numbers-from-covid-19>
- Persell, C. H. (2009). Understanding Society: An Introduction to Sociology. 7th ed. New York: W. W. Norton & Company Inc, 2009.
- The White House. (2020, January 31). Proclamation on suspension of entry as immigrants and nonimmigrants of persons who pose a risk of transmitting 2019 Novel Coronavirus. <https://www.whitehouse.gov/presidential-actions/proclamation-suspension-entry-immigrants-nonimmigrants-persons-pose-risk-transmitting-2019-novel-coronavirus/>
- United Nations Program on HIV/AIDS (2020), Hội thảo tại Hà Nội về việc chống kỳ thị và phân biệt đối xử [Workshop in Hanoi on the fight against stigma and discrimination]. <http://unaids.org.vn/hoi-thao-tai-ha-noi-ve-viec-chong-ky-thi-va-phan-biet-doi-xu/.>
- United Nations. (1966). International Covenant on Civil and Political Rights.
- United Nations. (1948). The Universal Declaration of Human Rights.
- United Nations. (2013). United Nations CyberSchoolBus: What is discrimination.
- Voice of Vietnam. (2020). COVID-19: No new cases on August 23 morning, death toll at 26, <https://vietnamnet.vn/en/society/covid-19-no-new-cases-on-august-23-morning-death-toll-at-26-668582.html.>
- World Health Organization. (2020, April 16). Coronavirus disease (COVID-19) outbreak situation, https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019.
- World Health Organization. (2020). Novel Coronavirus (2019-nCoV) Situation Report - 12.
- World Health Organization. (2020). Social stigma associated with COVID-19: A guide to preventing and addressing social stigma.
- World Health Organization. (2020, February 11). WHO Director-General’s remarks at the media briefing on 2019-nCoV on 11 February 2020, <https://www.who.int/dg/speeches/detail/who-director-general-s-remarks-at-the-media-briefing-on-2019-ncov-on-11-february-2020.>
HUMAN RIGHTS PROTECTION IN EMERGENCY SITUATIONS:
LESSONS FROM THE COVID-19 PANDEMIC
NGUYEN DINH TOAN
Vietnam Administration of Seas and Islands
ABSTRACT:
On December 31, 2019, the first 27 cases with Covid-19/SARS-CoV-2 infection were reported in Wuhan, China, then the outbreak has spread worldwide. Countries around the world have pour money and efforts in the fight against the Covid-19 pandemic. During this emergency of the Covid-19 crisis, the social stigma associated with the Covid-19 pandemic have negatively affected the fight against the disease. This paper presents some social stigma cases associated with the Covid-19 pandemic in some countries and international legal framework for human rights protection. This paper also gives recommendations on developing laws on human rights protection in emergency situations in Vietnam.
Keywords: COVID-19, stigma/discrimination, law, emergency, human rights.
[Tạp chí Công Thương - Các kết quả nghiên cứu khoa học và ứng dụng công nghệ, Số 22, tháng 9 năm 2020]
